Cảm nhận lan man về Thái Lan

(Ngọc Mai sưu tầm)

Nhân dịp nói chuyện Nhà vua Thái Lan Bhumibol Adulyadej, tôi muốn chia sẻ vài trải nghiệm và cảm nhận của cá nhân tôi về người Thái. Tôi có một thời gian dài hợp tác nghiên cứu với các đồng nghiệp Thái Lan, và họ thậm chí coi tôi là... người Thái. Trong những chuyến công tác bên Âu châu, thỉnh thoảng tôi đi chung với đoàn Thái Lan. 

Tình cảm con người thay đổi theo thời gian, đúng như câu "chẳng ai tắm một dòng sông 2 lần." Tôi nghĩ hầu hết người tị nạn thời thập niên 1980s chắc không ưa Thái Lan. Tôi cũng thế. Hàng trăm ngàn người mình chết trên đường vượt biên, một số là do cướp biển. Nhìn cái cảnh đồng hương mình sống sót khi nhập trại tị nạn tôi có thời gian căm thù Thái Lan. Nhưng thời gian rồi cũng làm nguôi ngoai trước những bức xúc thời cuộc. Bình tâm nghĩ lại sẽ thấy người tị nạn mang ơn các nước như Thái Lan, Mã Lai, Nam Dương, Phi Luật Tân. Nếu không có những nước này cung cấp trại tạm cư tị nạn thì làm gì chúng ta có ngày nay. Việt Nam mình có bao giờ dung chấp người tị nạn đâu? Chưa bao giờ. Người Duy Ngô Nhĩ mới qua biên giới thì Việt Nam đã trả về cho Tàu -- thật là ác ôn. Nhìn như thế sẽ thấy chính quyền Thái Lan tử tế hơn và văn minh hơn mình nghĩ. 

Sau này, từ đầu năm 2000 trở đi, tôi hay đi nói chuyện bên Thái Lan. Tôi đi từ Bangkok sang Chiang Mai, qua Phuket đến Pattaya. Nói chung là đi nhiều nơi, có khi còn về thăm trại tị nạn nữa, nhưng bây giờ là những dãy nhà dân rồi, không nhận ra nơi mình đang ở đâ trước đây. Tuy nhiên, những chuyến đi đó chủ yếu là "cưỡi ngựa xem hoa", vì chỗ nào cũng chỉ vài ngày. Nhưng mấy năm trước, qua một đồng nghiệp Thái thân thiết (người mà anh ta xem tôi như là anh ruột), tôi có thời gian hơn 1 tháng ở thành phố Khon Kaen, giống như Cần Thơ mình. Tôi đến đó với tư cách là một visiting professor. Nói là làm việc cho Đại học Khon Kaen (KKU), chứ trong thực tế tôi bay đi về Việt Nam nói chuyện trong các hội thảo hoài, và Trường cho tôi cái tự do đó. Thời gian ở KK là một trong những thời gian đẹp của đời mình, vì được sống lại suốt 1 tháng trời ở vùng Đông Nam Á, dù sao cũng là quê mình. 

Nhưng cái thời gian đó cũng làm tôi trăn trở mãi đến ngày hôm nay. Tôi thấy Thái Lan giàu quá. Không chỉ giàu về kinh tế vốn đã đi trước VN mình cả nửa thế kỉ, nhưng giàu về tình cảm và đạo đức xã hội. 

Ngày đầu tiên tôi đến nhận phòng trọ đã là một ngạc nhiên. Trường cho tôi ở một nơi gần Khoa Y để tiện đi lại, nên họ kiếm nhà trọ sạch sẽ và mới. Cô tiếp viên nói tiếng Anh như gió, nhưng bà mẹ thì chỉ cười vì không rành tiếng Anh. Tôi vào nhận phòng, hài lòng ngay, vì phòng rất rộng, thoáng, sạch sẽ và mới, view nhìn ra sân vườn rất đẹp. (Cái vườn có nhiều cây trái này, chiều nào tôi cũng bắt võng nằm nhìn trời và mơ mộng). Tôi tìm hoài trong phòng mà không thấy cái safe (tủ để tiền và đồ tương đối đắt tiền). Tôi xuống gặp cô tiếp viên phàn nàn là sao không có cái safe. Cô ấy hơi ngạc nhiên, rồi nói "Oh, ở đây đâu cần cái đó"! Tôi kinh ngạc tưởng mình nghe lầm, và lặp lại là tôi cần cái safe chứ. Nhưng cô ấy chỉ tay ra cái hàng xe Honda và xe đạp, rồi nói "Ông thấy đó, đâu có xe nào có khoá đâu. Ở đây không có chuyện ăn trộm xe, cũng chẳng ai vào phòng ông lấy đồ." Rồi như để trấn an, cô ấy chỉ một ông người Mĩ đi ngang, nói: "Đấy, cái ông doctor đó ở đây 3 tháng rồi, đâu có safe gì đâu." Tôi thấy mình đúng là đến từ nơi kém văn minh, nên cái gì cũng nghĩ đến khả năng bị ăn trộm. Ôi, sao xứ người ta hiền lành thế! 

Người dân ở đây rất dễ mến, hiểu theo nghĩa họ chẳng làm tiền những người nước ngoài như tôi. Lúc nào họ cũng cười. Chiều tối nào tôi cũng dạo quanh một vòng khu phố chung quanh đại học, và món tôi thích là xoài, xà lách đu đủ, và một lon bia. Ngồi nhâm nhi nhìn người qua lại cũng vui. Tôi không biết một chữ Thái nào, và ít người bán hàng biết tiếng Anh (có người biết tiếng Anh, nhưng ít). Vì thế liên lạc nhau tất cả chỉ là chỉ dùng tay thôi. Tôi cố ý làm "thí nghiệm" trong tuần đầu, đi thử nhiều chỗ, xem họ có lấy thêm tiền hay "hét giá" không. Không hề. Chỗ nào cũng bán với giá y chang nhau. Tiền thối không thiếu một cent nào. Có chỗ thấy tôi đến thường xuyên còn làm cho dĩa xà lách đu đủ nhiều hơn dĩa bình thường nữa chứ! 

Sau này tôi mới biết là có khoảng 100 du học sinh VN đang học masters và PhD ở đây. Mấy em ấy nghe tin tôi là visiting prof người Việt, nên đến làm quen. Hoá ra, đa số các em này đều đã đọc blog của tôi và họ đang áp dụng những gì tôi chỉ trên blg để theo học ở đây. Mấy em này có hẳn hội du học sinh. Một hôm các em ấy tổ chức hội thảo mời tôi đến nói chuyện về khoa học. Có cả Gs Phùng Đắc Cam đang công tác bên đó cũng đến dự. Buổi nói chuyện hết sức hào hứng và mấy em ấy có nhiều trăn trở, so sánh... 

Thế là tôi có thêm bạn, chiều nào đám đàn ông cũng kéo nhau đi... nhậu. Chỗ đó có nhiều nhà hàng lộ thiên chuyên bán món thịt nướng. Thực khách trả một số tiền cố định, rồi tự mình đi lấy hải sản, thịt thà, rau cải, v.v. nướng và tự phục vụ. Tôi không thấy bảng hiệu về hạn chế số thực phẩm có thể ăn. Chúng tôi thường hay kéo nhau ra những quán này để nhâm nhi. Thoạt đầu, mấy em ấy sợ tôi say xỉn, nhưng sau này thấy tôi có thể "tiếp chuyện" đến 9-10 giờ đêm, nên thầy trò chẳng còn ai giữ kẽ nữa. 

Văn phòng tạm thời của tôi nằm trong một bệnh viện của Trường. Ngày đầu tiên đến nơi nhận nhiệm sở, tất cả thủ tục hành chính, máy tính, nối mạng, email, chìa khoá, v.v. và v.v. chỉ trong vòng 1 giờ đồng hồ. Tôi chẳng làm gì cả, ngoài điền mấy cái form, và có người đến giúp tôi kết nối mạng. Các bạn thử tưởng tượng với một campus lớn rộng hơn 3 triệu m^2 (gấp 30 lần diện tích trường ĐH Tôn Đức Thắng), mà ở bất cứ building nào cũng có wireless access. Và, không cần nói thêm rằng chất lượng wireless của họ y chang như trường UNSW bên Úc. Xem thử cái thư viện, nó lớn gần như một đại học Hoa Sen. Cơ sở vật chất ở đây quá tốt. Xin nhắc lại, đây chỉ là đại học vùng như ĐH Cần Thơ thôi (nhưng hình như đứng hạng 4 của Thái Lan). 

Tôi nể phục kỉ luật của sinh viên Thái. Như tôi nói, KKU là một trường rất lớn, chiếm nguyên một khu rừng đẹp, với diện tích hơn 3.3 triệu m^2 (tức khoảng 350 ha). Trường có khoảng 40 ngàn sinh viên. Mỗi ngày có hơn 10 ngàn xe hơi của sinh viên ra vào Trường. Điều kì diệu là với lưu lượng xe đó mà không hề có một tiếng kèn! Chiều chiều, tôi đứng trên lầu 10 nhìn xuống thấy xe ra rất trật tự. Chỉ có 1 anh bảo vệ duy nhất điều phối giao thông của Trường. 

Ở đó một thời gian tôi mới biết người Thái có tôn ti trật tự trong sự kính trọng. Vua là người được kính trọng số 1. Kế đến là nhà sư, thứ hai. Sau hay ngang hàng nhà sư là thầy giáo, kể cả giáo sư đại học. Cách họ chấp tay chào cũng thể hiện trật tự này: chào vua là phải chấp tay cao hơn đầu, chào sư và thầy là chấp tay ngang trán (?), còn chào người bạn bình thường thì chấp tay ngang cằm. Có thể tôi nhớ sai, các bạn biết có thể chỉnh sửa cho. 

Sự kính trọng dành cho người thầy rất ấn tượng. Cứ mỗi lần tôi đi thang máy, vì chức danh của tôi là thầy, nên các em sinh viên và bác sĩ đều nhường tôi vào trước. Mấy ngày đầu tôi không quen, nên nhường mấy em nữ đi trước, nhưng họ nhất định bảo tôi phải vào trước. Sau này, anh bạn đồng nghiệp giải thích tôi mới biết đó là đặc quyền của thầy. Ngày nào tôi cũng có lịch trình làm việc, và lịch trình cho biết tôi sẽ gặp ai, bao lâu, về vấn đề gì. Ngày thì tư vấn cho một em nghiên cứu sinh, ngày thì bàn về đề cương nghiên cứu với một giáo sư, có ngày chỉ "tán dóc" với một em sinh viên ngưỡng mộ mình qua mấy bài giảng (nhưng phải nói sinh viên loại này cực kì thông minh). Ai cũng nói tiếng Anh thông thạo, do đó tôi hoàn toàn thấy mình là người trong "bộ lạc". Có khi tôi tự hỏi biết bao giờ VN mình sẽ có một thế hệ sinh viên như vầy. 

Ở đó một tháng, nhưng tuần nào cũng gặp sếp lớn của Trường. Tuần thì đàm đạo với hiệu trưởng, tuần thì khoa trưởng, tuần thì phó khoa, v.v. Ai cũng niềm nở tiếp tôi mà không hề phân biệt "yếu tố nước ngoài" hay người Thái. Chắc chỉ là ngoại giao để tỏ lòng hiểu khách thôi. Tôi thấy ai cũng có tầm nhìn chiến lược, và cạnh tranh ghê gớm. Họ còn cho tôi xem báo cáo chiến lược và xin ý kiến. Những báo cáo về bibliometrics được cập nhật hàng tháng, và họ theo dõi các "đối thủ" như Chiang Mai, Songkhla rất sát. Dù biết tôi là người Việt, nhưng họ không hề giấu giếm ý đồ sang Việt Nam thu hút các sinh viên và nghiên cứu sinh giỏi. 

Một lần, anh hiệu phó chỉ tôi mấy căn nhà giống như biệt thự trong khuôn viên rừng, và hỏi "anh muốn có 1 cái không". Tôi mỉm cười nói "nhìn thấy lí tưởng quá, ở đó chắc ngày nào cũng holiday cả." Anh ta cười lớn, rồi nói tôi tưởng tượng phong phú quá; đó là nhà của các giáo sư. Anh ấy nói ngày nào tôi nghỉ hưu thì về đây để ở cho thoải mái. Ở đây giáo sư có đặc quyền nhà cửa và con cái đi học nếu họ làm nghiên cứu tốt; nếu không thì sẽ bị giảm đặc quyền. Do đó, nhìn chủ nhà của các căn biệt thự này chúng ta biết đây là những người giỏi và còn tồn tại! 

Cuối tuần nào cũng được anh bạn chở ra ngoài thành phố, về các miền quê. Đó là yêu cầu của tôi, vì tôi nghĩ về miền quê mới biết "trái tim" của Thái Lan, chứ ở thành phố thì chỗ nào cũng giống giống nhau. Ui chao, những xa lộ 6 lane được xay dựng hơn 40 năm trước, với xe ngược xuôi làm tôi có ấn tượng tốt về sự phát triển của Thái Lan. Vào các làng quê còn thấy họ văn minh hơn mình nhiều. Đường vào những làng quê có khi đẹp như mơ, vì hai bên đường cây cỏ xanh rì. 

Điều quan trọng là ở làng quê Thái Lan, người ta xây nhà cửa có thứ tự, chứ không phải muốn xây thế nào thì xây như ở miền quê VN. Do đó, nhìn từ xa, chúng ta thấy những làng quê xanh và đẹp vì sự thứ tự của nhà cửa. Nhà nào cũng có một chiếc xe hơi, thường là xe Toyata pickup, nhưng có nhiều nhà có 2 chiếc, một pickup và một xe du lịch. Nhìn ánh mắt người dân, tôi thấy họ hạnh phúc. Hạnh phúc là phải, vì đa số họ làm ruộng chỉ 1 mùa, còn lại là làm nghề truyền thống. Nhưng các làng nghề truyền thống là có tổ chức chứ không phải "trăm hoa đua nở". Do đó, người dân quê có việc làm quanh năm. Tất cả những phát triển này là từ thời vua Bhumibol Adulyadej. 

Một hôm chúng tôi đi Lào theo lời mời của một bác sĩ bên Lào, trước đây là sinh viên của KKU. Đến hải quan ở biên giới là thấy ngay thế giới văn minh và thế giới kém văn minh. Vì tôi cầm passport Úc, nên phải qua di trú Thái Lan đóng dấu ra ngoài. Thủ tục bên Thái Lan không đầy 1 phút. Đến khi qua vượt cầu qua Lào thì hoàn toàn khác. Anh chàng sĩ quan di trú Lào cầm passport của tôi lật đi lật lại, không nói gì. Khoảng 2 phút sau, anh ta nói gì đó mà tôi không hiểu. Anh bác sĩ Lào nói lại một tràng. Hai bên có vẻ căng thẳng, tôi bèn hỏi có vấn đề gì, anh bác sĩ nói "để tôi xứ lí". Hoá ra, họ đang mặc cả. Tay sĩ quan di trú đòi tôi phải đóng 30 USD (nếu tôi nhớ không lầm), còn anh bác sĩ Lào thì đòi đúng luật, tức chỉ 5 USD hay gì đó. Hai bên giằng co, chẳng ai chịu ai. Anh bác sĩ rút điện thoại gọi [có lẽ là] cấp trên của anh sĩ quan kia, và cuối cùng thì tôi cũng được cho vào Lào nhưng với cái giá 10 USD. Nhìn cảnh đó tôi không thể không nghĩ đến mấy cửa khẩu Việt Nam, vì họ cũng vòi vĩnh tiền y như mấy anh Lào này. Tôi thở dài ngao ngán nghĩ "sao mà họ giống nhau thế"! 

Khi qua Lào, lúc đó còn nghèo lắm, đường xá ổ gà tùm lum. Ăn một tô phở trong một quán nổi tiếng của người Việt ở Vientiane, no nê xong, đến phiên làm việc. Bà khoa trưởng y khoa Lào, nói tiếng Anh và tiếng Pháp như gió, chợt hỏi tôi một câu là Trường Vientiane có nhiều đại học trên thế giới như Mĩ, Úc, Anh đến giúp đỡ, bà hỏi tôi tôi nên chọn ai. Tôi không cần suy nghĩ dù chỉ 2 giây, tôi nói: Bà chọn Mĩ dùm tôi. Bà hỏi thêm, nếu Lào phải tìm mô hình phát triển đại học, Lào nên theo Việt Nam hay Thái Lan. Câu này hơi khó, tôi nghĩ thầm trong đầu và suy nghĩ xem bà có ý gì. Tôi không trả lời trực tiếp, mà nói bâng quơ: Bà chọn chỗ nào có nhiều ánh sáng mà làm theo. Bà cười lớn. 

Trên đường về Thái Lan, trời tối, chúng tôi ghé ngang qua tỉnh Udon Thani ăn uống. Đây là một tỉnh miền trung, có thể nói là " khỉ ho cò gáy " của Thái Lan (không biết nói vậy có đúng?) Chúng tôi lang thang tìm nhà hàng ăn uống. Anh bạn tôi rút điện thoại hỏi một đồng nghiệp địa phương để tìm địa điểm thích hợp. Sau cùng thì cũng đến một nhà hàng gần bờ hồ, rất hay. Tôi không ngờ nhà hàng vùng khỉ ho cò gáy này mà văn minh ghê. Từ phong cách phục vụ đến món ăn, đến cái khăn trải bàn, tất cả đều toát lên một sự trang trọng bình dân. Tôi trầm trồ trong lòng hoài, ở VN làm sao có một quán như thế nào ở Cần Thơ, chứ chưa nói gì đến Rạch Giá quê tôi. Nói như vậy không có nghĩa là "đứng núi này trông núi nọ" hay "sân cỏ của nhà hàng xóm lúc nào cũng xanh hơn sân cỏ nhà mình", mà chỉ đưa ra một nhận xét về quá trình phát triển mà thôi. 

Tôi nghĩ trong thực tế và ở diện rộng hơn, Thái Lan chắc chắn có nhiều vấn đề tiêu cực như các nước đang phát triển khác, mà có lẽ tôi chưa nhìn thấy hết. Tham nhũng là một vấn đề ở bên đó. Bất bình đẳng về kinh tế giữa người giàu và người nghèo. Báo chí cũng phàn nàn về tình trạng đạo đức xuống cấp. Chính trị bất ổn, nhưng hình như chẳng ai quan tâm. Về khoa học, họ đang bức xúc vì đang thua Mã Lai, và họ sợ Việt Nam sẽ qua mặt (có lẽ họ lo xa). Nhưng nói chung Thái Lan vẫn là địa điểm có nhiều lợi thế hơn VN khi nói về cạnh tranh trên thị trường toàn cầu. Du lịch sang Thái Lan có nhiều điểm hay hơn Việt Nam mình. Ở Thái Lan, không có hay hiếm thấy tình trạng chặt chém du khách. Gạo Thái Lan xuất khẩu đi khắp nơi trên thế giới và đặc biệt là các nước giàu có, nhưng gạo Việt Nam chỉ đến các nước nghèo. Ngay cả người Việt ở nước ngoài cũng thấy tin tưởng vào hàng hoá Thái Lan hơn là hàng hoá của Việt Nam. 

Nói tóm lại, như các bạn thấy, tôi có nhiều kỉ niệm với đất nước và con người Thái Lan. Giáo dục đại học Thái Lan cách xa giáo dục đại học Việt Nam, vì họ hội nhập quá lâu và quá sâu vào thế giới tự do. Ở Thái Lan, các đại học bệnh viện có thể tổ chức hội nghị, workshop, seminar, v.v. mà chẳng cần xin phép ai. Họ muốn mời ai thì họ mời, bất kể người đó đến từ Mĩ hay Úc hay Việt Nam. Ở ĐH Mahidol, hơn 1/5 giáo sư và giảng viên là người nước ngoài. Họ cũng phân biệt giáo sư nước ngoài và nội địa, hiểu theo nghĩa giáo sư nước ngoài hưởng lương cao hơn giáo sư trong nước. Tôi thấy Thái Lan đã đi trước Việt Nam rất xa, không chỉ về kinh tế mà về văn hoá. Đạo Phật của Thái Lan là quốc giáo, còn Đạo Phật ở Việt Nam đã biến thái và biến chất, bị chính trị hoá phần lớn. Tụt hậu về kinh tế thì còn bắt kịp vài chục năm, nhưng suy thoái về đạo đức và văn hoá thì cần đến nhiều thế hệ mới phục hồi được, chứ chưa nói theo kịp người ta. 

*Ghi chú : 
Chưa thấy tên tác giả .

Hoach Tran chuyen