Thảm sát Mekong

“Kế hoạch cực kỳ tham vọng của Trung Quốc trong việc xây một thác nước khổng lồ gồm tám con đập trên thượng lưu Mekong chảy qua những hẻm núi cao Vân Nam có lẽ là mối đe dọa lớn duy nhất đối với con sông” - một báo cáo Liên Hiệp Quốc viết cách đây bảy năm. Báo cáo cũng cho biết ảnh hưởng từ cơn sốt xây đập “điên rồ” từ Trung Quốc gồm “những thay đổi dòng chảy và thời gian thủy triều, sự xuống cấp chất lượng nguồn nước và sự mất mát tính đa dạng sinh học”. Với hơn 85.000 con đập (còn tiếp tục xây), Trung Quốc có thể “tự hào” số một thế giới về công trình đập thủy điện (trước năm 1949, Trung Quốc chỉ có 22 đập).

Trung Quốc bắt đầu vận hành con đập đầu tiên - Mạn Loan (Manwan) - xây chắn ngang dòng Mekong vào năm 1992. Con đập thứ hai và thứ ba - Đại Triều Sơn (Dachaoshan) và Cảnh Hồng (Jinghong) - hoàn thành năm 2003 và 2008. Tháng 10.2009, Trung Quốc tuyên bố con đập thứ tư - Tiểu Loan (Xiaowan) - bắt đầu được đưa nước vào bồn chứa. Đây là con đập nguy hiểm nhất đối với sinh mạng Mekong. Khi hoàn chỉnh (vận hành đồng bộ vào năm 2013), Tiểu Loan tạo ra một hồ chứa khổng lồ với 15 tỉ m3 (trên diện tích hơn 190km2), nhiều hơn gấp năm lần tổng dung lượng của ba con đập Mạn Loan, Đại Triều Sơn và Cảnh Hồng gộp lại và cần đến mười năm mới làm đầy! Ít người biết rằng người đứng đầu công ty trúng thầu xây Tiểu Loan cũng như nhiều con đập tại Trung Quốc (Hoa Năng quốc tế điện lực khống cổ hữu hạn công ty) là Lý Tiểu Bằng, con trai cả của cựu Thủ tướng Lý Bằng!

Mekong đang bị bức tử bởi vô số con đập. Ảnh TL

Sự can thiệp thô bạo dòng Mekong bởi Tiểu Loan mang lại ảnh hưởng nghiêm trọng với 250 triệu người Campuchia, Việt Nam, Lào và Thái Lan sống ở châu thổ Mekong. Giới môi trường nhấn mạnh, con đập Tiểu Loan chắc chắn trở thành thủ phạm tai ác đối với đời sống người dân khắp Đông Nam Á. Ngư phủ Campuchia chắc chắn bắt được ít cá hơn và nông dân Việt Nam phải dùng phân hóa học nhiều hơn bởi phù sa bị chặn lại từ Vân Nam-Trung Quốc; trong khi đó, cư dân khu vực bờ Mekong tại Thái Lan đối mặt hạn hán và xâm thực.

Những hậu quả khủng khiếp

Tất cả sẽ “thay đổi toàn bộ sự cân bằng sinh thái của con sông” - theo Aviva Imhof, Giám đốc chiến dịch thuộc tổ chức Mạng sông ngòi quốc tế (International Rivers Network) - “Cư dân hạ lưu Mekong phụ thuộc nguồn cá cung cấp 80% protein cho họ. Chúng tôi đang chứng kiến sự “sụp đổ” tiềm tàng trong chế độ dinh dưỡng khu vực này nếu ảnh hưởng của nó tệ như chúng tôi dự báo”. Vào mùa khô, thượng lưu Mekong chiếm hơn 60% dung tích con sông. Một khi nguồn nước này bị cắt, hạn hán tại hạ lưu chắc chắn xảy ra. Trong khi đó, vào mùa mưa, sự xả nước đột ngột từ hồ Tiểu Loan sẽ tạo ra những trận lụt kinh hoàng. Trong thực tế, hiện tượng hạn hán hoặc lũ lụt bất thường tại hạ lưu Mekong đã xảy ra, chủ yếu bởi những con đập thủy điện - như khẳng định của giới khoa học được nhắc đi nhắc lại vài năm gần đây. Trong khi đó, con sốt thủy điện vẫn bùng nổ, với hơn 80 dự án đập thủy điện ở những giai đoạn khác nhau (có cái chuẩn bị, cái đang xây) đang hình thành trên dòng Mekong cũng như các nhánh sông của nó.

Trong bài viết trên Japan Focus, hai tác giả Geoffrey Gunn và Brian McCartan đã đưa ra vô số chứng minh về tình trạng lụt bất thường (nghiêm trọng nhất trong một thế kỷ!) bởi sự sử dụng thô bạo dòng Mekong ở thượng nguồn. Trận lụt kinh hoàng năm 2008 (mực nước cao 13,7m) đã làm Thái Lan thiệt hại khoảng 220 triệu baht (6,48 triệu USD) và Lào chừng 100 tỉ kip (11,6 triệu USD). Cuối tháng 3.2004, Ủy hội Mekong (MRC) công bố dữ liệu cho thấy lượng mưa giảm mạnh tại 16 địa điểm khắp châu thổ Mekong vào năm 2003.

Cơn lốc tàn sát Mekong tiếp tục diễn ra

Tại cuộc họp Ủy ban sông Mekong tại Vientiane (Lào) ngày 27.5.2009, các nước tham dự từng nhấn mạnh việc xem xét thận trọng các dự án đập thủy điện trên Mekong. Witoon Permpongsachareon - Chủ tịch nhóm bảo vệ môi trường TERRA (Towards Ecological Recovery & Regional Alliance; trụ sở Bangkok) - nói: “Những con đập là mối đe dọa lớn nhất đối với Mekong và sự trong sạch môi trường. Xây một con đập chẳng khác nào bóp kẹp một động mạch trên cơ thể. Nếu máu không lưu thông, hẳn nhiên cơ thể bị tổn thương”.

Tuy nhiên, tính đến cuối năm 2015, người ta vẫn ào ạt xây đập. Campuchia dự kiến xây hai đập gần biên giới Lào. Tổng cộng, 12 dự án đập chuẩn bị được thực hiện trên dòng Mekong. Cùng với con đập bị nhiều chỉ trích Xayaburi (đã hoàn thành 60% tính đến cuối tháng 11.2015) ở phía Bắc, Lào còn có dự án đập Don Sahong 240 megawatt nằm tại thác Khone ở phía Nam, cách biên giới Campuchia 1km, trở thành nút chặn tuyến di cư quan trọng nhất của cá trong khu vực. Campuchia đang phản đối dữ dội dự án Don Sahong nhưng Phó Thủ tướng Lào Somsavat Lengsavad nói rằng con đập chỉ sử dụng 15% dòng chảy Mekong nên không gây ảnh hưởng gì!

Hạn hán nghiêm trọng nhất trong 90 năm. Đồng ruộng nứt nẻ ở Cà Mau. Ảnh Hồng Lam

Bản thân Campuchia cũng dự kiến xây 40 con đập trên dòng Mekong, gây ra những “hiệu ứng” nghiêm trọng. Ngôi làng Kbal Romeas có thể bị xóa sổ vì ngập lụt khi Lower Sesan 2 trị giá 800 triệu USD hoàn thành năm 2016. Lower Sesan 2 sẽ chặn hai cửa sông lớn nhất Mekong và tạo ra một hồ chứa khổng lồ 3.300km2 khiến hàng ngàn cư dân phải bị di dời. Trong khoảng 100 dự án xây đập trên dòng Mekong, Lower Sesan 2 bị đánh giá là gây ảnh hưởng sinh thái và văn hóa dữ dội nhất.

Nếu tính toán của giới khoa học là chính xác, sản lượng lúa tại khu vực Mekong sẽ giảm 15-25% bởi nhiệt độ môi trường tăng, dẫn đến cuộc khủng hoảng thực phẩm nghiêm trọng đối với hàng triệu người. Trong khi đó, bồi thêm cho tình trạng xây đập là nạn tàn phá rừng. Ba thủ phạm - khí hậu thay đổi, rừng bị tiêu diệt và sự bùng nổ các con đập - đang đẩy toàn bộ khu vực đến một bờ vực nguy hiểm, theo nhà nghiên cứu Mark Goichot thuộc Quỹ Hoang dã thế giới (WWF). “Nếu các con đập tiếp tục xây, an ninh thực phẩm sẽ bị đe dọa nghiêm trọng. Tình trạng xâm thực duyên hải tăng khiến đồng bằng đang chìm” - Goichot cảnh báo. Năm 1990, 160 triệu tấn phù sa được Mekong mang ra biển; bây giờ chỉ có 75 triệu tấn. Cát được vét để xây thành thị và phù sa cho nông nghiệp đã biến mất bởi các con đập. “Tôi chưa bao giờ thấy một vùng đồng bằng đi từ ổn định sang tình trạng chịu nhiều sức ép khủng khiếp như hiện giờ” - Goichot nói.

Với Trung Quốc, một trong những biện bạch quen thuộc của họ là những con đập trên dòng Mekong chẳng tội tình gì, bởi dòng chảy từ Trung Quốc chỉ chiếm vỏn vẹn 13,5% dòng chảy Mekong khi nó chảy ra đến biển. Trung Quốc cho rằng hầu hết chiều dài phần thượng lưu Mekong đều uốn khúc ở những địa giới không thuộc nước mình. Tuy nhiên, Tần Huy (Qin Hui) thuộc Đại học Thanh Hoa, vạch trần trong bài báo gần đây trên chuyên san Kinh tế quan sát báo. Theo khảo sát thực địa của giáo sư Tần, 2/3 lượng nước sông tại Luang Prabang (Lào) đều đến từ Trung Quốc và do đó không thể nói rằng trận lụt nghiêm trọng tại Lào năm 2008 không dính dáng đến hệ thống đập thủy điện Trung Quốc trên dòng Mekong.

Giáo sư Tần cho biết thêm, 70% trữ lượng nước tại lưu vực Mekong đều nằm ở Trung Quốc (!) và nó sẽ tăng đến 90% khi con đập Nhu Trác Độ bắt đầu vận hành. Vấn đề nghiêm trọng ở chỗ, tất cả nguồn trữ nước của các con đập Trung Quốc đều nằm trên dòng chính của Mekong, trong khi các nước khác đều xây đập ở những nhánh phụ Mekong. Còn nữa, ba “khối đá chặn dòng” gồm Mạn Loan, Đại Triều Sơn và Cảnh Hồng (đều cao hơn 100m) - có trữ lượng là 920 triệu, 940 triệu và 1,4 tỉ m3 theo thứ tự (tổng cộng bằng ba cái hồ Côn Minh) - hẳn nhiên sẽ tác động trực tiếp đến dòng chảy tự nhiên theo mùa của Mekong...

Mạnh Kim