Nguồn: Libyan Dictator Moammar Gadhafi is Killed, History.com

Biên dịch: Nguyễn Thị Kim Phụng

Vào ngày này năm 2011, Moammar Gadhafi, nhà lãnh đạo nắm quyền lâu nhất ở các nước châu Phi và Ả rập, đã bị quân nổi dậy bắt giữ và sát hại gần quê hương Sirte của ông. Nhà độc tài kỳ lạ 69 tuổi, người lên nắm quyền năm 1969, đã lãnh đạo một chính phủ với vô số cáo buộc vi phạm nhân quyền chống lại người dân của mình và có liên quan đến nhiều cuộc tấn công khủng bố, bao gồm vụ đánh bom máy  bay hãng Pan Am năm 1988 trên bầu trời Lockerbie, Scotland.

Sinh ra trong một gia đình người Bedouin vào tháng 06/1942, Gadhafi đã tham dự Học viện Quân sự Hoàng gia ở Benghazi khi còn trẻ và còn được huấn luyện quân sự một thời gian ngắn tại Anh. Ngày 01/09/1969, ông đã dẫn đầu một cuộc đảo chính không đổ máu nhằm lật đổ chế độ quân chủ thân phương Tây của Vua Idris, người đã rời khỏi đất nước vào thời điểm đó.

Gadhafi trở thành người đứng đầu chính quyền cách mạng mới. Chính quyền này sau đó đã nhanh chóng buộc các căn cứ quân sự của Mỹ và Anh ở Libya phải đóng cửa, kiểm soát phần lớn ngành công nghiệp dầu khí của đất nước, đồng thời tra tấn và giết những người bất đồng chính kiến. Dù không thành công, nhưng chính quyền này cũng đã nỗ lực để hợp nhất Libya với các nước Ả Rập khác.

Gadhafi bắt đầu tài trợ cho các nhóm khủng bố và du kích khắp thế giới, bao gồm Quân đội Cộng hòa Ireland và Phái Hồng quân ở Tây Đức. Thêm vào đó, vào giữa những năm 1970, Gadhafi, người được những kẻ ủng hộ gọi là “Anh cả (Brother Leader)” và “Người dẫn đường cách mạng (Guide of the Revolution)” đã cho xuất bản cuốn sách viết tư tưởng chính trị của mình, kết hợp các lý thuyết xã hội chủ nghĩa với Hồi giáo. Được gọi là Sách Xanh (Green Book), bản tuyên ngôn này trở thành tài liệu bắt buộc phải đọc trong các trường học Libya.

Trong thập niên 1980, căng thẳng bắt đầu gia tăng giữa Gadhafi và phương Tây. Libya đã bị cáo buộc có liên quan đến vụ đánh bom vào một câu lạc bộ đêm ở Tây Berlin, nơi viếng thăm thường xuyên của các nhân viên quân sự Mỹ. Hai người, trong đó có một lính Mỹ, đã thiệt mạng trong vụ tấn công, còn 155 người khác bị thương. Mỹ nhanh chóng trả đũa bằng các đợt ném bom vào những mục tiêu ở Libya, bao gồm cả khu dinh thự của Gadhafi ở Tripoli, thủ đô Lybia. Tổng thống Ronald Reagan gọi Gadhafi là “con chó điên của Trung Đông” (the mad dog of the Middle East).

Ngày 22/12/1988, chuyến bay số 103 của hãng Pan Am, bay từ London đến New York, đã bị làm cho nổ tung trên bầu trời Lockerbie, giết chết 259 người trên máy bay và 11 người ở mặt đất. Mỹ và Anh đã kết tội hai người Libya trong vụ tấn công này, nhưng Gadhafi ban đầu đã từ chối không bàn giao hai kẻ bị tình nghi. Ông cũng từ chối giao nộp một nhóm người Libya bị nghi ngờ liên quan đến vụ đánh bom máy bay chở khách của Pháp vào năm 1989, giết chết 170 người.

Sau đó, vào năm 1992, Liên Hiệp Quốc đã áp đặt lệnh trừng phạt kinh tế đối với Libya. Các biện pháp trừng phạt này đã được dỡ bỏ vào năm 2003, sau khi Libya chính thức thừa nhận trách nhiệm về các vụ đánh bom (nhưng không thừa nhận tội lỗi) và đồng ý bồi thường 2,7 tỷ đô la cho các gia đình nạn nhân. (Chính phủ của Gadhafi đã chuyển giao các kẻ tình nghi trong vụ Lockerbie vào năm 1999. Cuối cùng một người đã được tha bổng và người còn lại bị kết án.) Cũng trong năm 2003, Gadhafi đã đồng ý tháo dỡ các vũ khí huỷ diệt hàng loạt của mình. Quan hệ ngoại giao với phương Tây đã được khôi phục một năm sau đó.

Gadhafi vẫn tiếp tục là một nhân vật gây nhiều tranh cãi và lập dị, người luôn di chuyển với một đội vệ sĩ nữ, mặc những bộ y phục đầy màu sắc hoặc những bộ quân phục với đầy huy chương, và trong các chuyến đi nước ngoài, ông đều cho dựng một căn lều kiểu Bedouin để tiếp khách.

Sau hơn 40 năm nắm quyền, Gadhafi chứng kiến chế độ của mình bắt đầu bị đe dọa vào tháng 02/2011, khi những cuộc biểu tình chống chính phủ nổ ra ở Libya sau các cuộc nổi dậy ở Ai Cập và Tunisia vào đầu năm đó. Gadhafi thề sẽ đè bẹp quân nổi dậy và ra lệnh dùng bạo lực đàn áp người biểu tình. Tuy nhiên, vào tháng 08, lực lượng nổi dậy, với sự trợ giúp của NATO, đã giành được quyền kiểm soát Tripoli và thành lập một chính phủ chuyển tiếp. Gadhafi đã lẩn trốn, nhưng vào ngày 20/10/2011, ông đã bị lực lượng nổi dậy bắt và bắn chết.