Có một tượng đài phượng hoàng gãy cánh tại Sài Gòn, đặc biệt trong lòng
người yêu nhạc trẻ miền Nam. Tượng đài nằm im lặng trong trái tim mỗi
người, nhưng luôn ngân vang với những câu hát trở thành lịch sử âm nhạc
hiện đại của Việt Nam – vốn từng mở màn cho một giai đoạn cách tân âm
nhạc độc nhất vô nhị.
Thật khó biết là nhạc sĩ Lê Hựu Hà qua đời vào lúc nào. Theo báo cáo
pháp y, người ta chỉ tìm thấy ông vào ngày 11 tháng 5, 2003, nhưng dự
đoán thời gian qua đời có thể từ 5 ngày trước. Lê Hựu Hà là một người cô
đơn. Và những ngày cuối đời của ông lại càng cô đơn hơn khi đi về chỉ
một mình, đóng cửa lặng lẽ đọc sách, nghe nhạc, mở ti vi cho có tiếng
người chung quanh mình. Chính vì ti vi vẫn mở suốt nhiều ngày liền, nên
chung quanh hàng xóm không ai ngờ rằng ông đã qua đời. Chỉ đến khi vài
người bạn đến tìm, gọi chuông không được thì sau đó mọi người mới phát
hiện rằng ông đã đi rất xa rồi.
Những ngày bạn bè đến thăm nhạc sĩ Lê Hựu Hà lần cuối, Lúc ấy, trời lất
phất mưa, mây trĩu xám. Đám tang vừa phải và khiêm tốn, không khác gì
tính cách của ông lúc sinh thời. Nhạc sĩ Minh Châu tay cắp giỏ, ánh mắt
bàng hoàng “lẽ nào vậy sao?”. Minh Châu vốn là một người yêu say đắm
dòng nhạc Phượng Hoàng với những bài hát mà nhạc sĩ Lê Hựu Hà khai sinh.
Anh ghé qua thắp nén nhang với chiếc áo sơ-mi bó, quần ống hơi loe,
không khác gì thập niên 60, thì thầm “chừng nào chúng ta lại có một Lê
Hựu Hà hay Nguyễn Trung Cang?”.
Câu hỏi đó thật khó trả lời. Phượng Hoàng sinh ra từ lửa và hóa kiếp
trong lửa, tuần hoàn vô lượng. Nhưng để nhận biết là điều bất khả. Thật
khó hình dung nền nhạc trẻ Việt Nam thập niên 60-70 nếu không Lê Hựu Hà,
Nguyễn Trung Cang, Elvis Phương... thì hôm nay sẽ là gì? Ban nhạc
Phượng Hoàng của Lê Hựu Hà thành lập năm 1963, với chủ trương dứt khoát
của Lê Hựu Hà là “người Việt phải chơi nhạc Việt”, nhằm tạo một khuynh
hướng khác biệt với hàng loạt các nhóm nhạc trẻ lúc đó, phần lớn đang
cover lại các bài hát ngoại quốc, và lấy tên tiếng nước ngoài như The
Enterprise, CBC, The Dreammers, Les Vampires... nhạc trẻ thuần Việt được
coi như khai sinh từ đó. Nếu lịch sử âm nhạc Anh Quốc có cột mốc vĩ đại
từ cuộc nói chuyện vô tình trên tàu điện giữa Paul McCartney và John
Lennon, thì ở Việt Nam cũng có chương lịch sử âm nhạc kỳ thú từ sự kết
nối giữa Lê Hựu Hà và Nguyễn Trung Cang.
Là một ban nhạc rất trẻ, nhưng các sáng tác của Lê Hựu Hà và Nguyễn
Trung Cang làm không ít người sửng sốt về tính triết lý sâu đậm trong ca
từ. Nếu Nguyễn Trung Cang vung vẩy tung tóe màu sắc hiện sinh với Mặt
Trời Đen, Sống Cho Qua Hôm Nay... thì Lê Hựu Hà dàn trãi từ khuynh hướng
yêu tha nhân vô kiện của Kant cho đến tâm trạng hippy phản chiến, kêu
gọi yêu thương. Trong các phẩm của Lê Hựu Hà, là niềm yêu tha nhân dù
khổ đau vẫn phải gìn giữ như một định mệnh “Hãy cứ yêu thương người – dù
người không yêu ta”. Từ cảm giác đó, Lê Hựu Hà bước theo lộ trình nhận
thức thế giới không khác gì John Lennon từ việc viết về tình yêu cho đến
hát về người nghèo khó, về một cuộc sống đầy súng đạn và hận thù. Hãy
Nhìn Xuống Chân hay Lời Người Điên... là một dòng phát triển rất đặc
biệt của nhạc sĩ Lê Hựu Hà bên cạnh những bài tình ca nhạc trẻ độc đáo
của ông. Chỉ tiếc là sau 1975, chế độ kiểm duyệt của Nhà nước Cộng sản
đã bóp chết không ít niểm cảm hứng và sự phát triển của nhiều văn nghệ
sĩ, trong đó có nhạc sĩ Lê Hựu Hà.
Nhạc sĩ Phạm Duy, lúc sinh thời không phải là người dễ tính, cũng đã
phải thốt lên rằng âm nhạc của Phượng Hoàng đầy chất tâm hoặc
(psychedelic culture) và phản ánh một tâm thức của thế hệ trẻ không lối
thoát trong một xã hội chiến tranh, bất an không hồi kết. Sau tháng
4/1975, khi bị buộc phải đi học tập cải tạo tư duy với các cán bộ cách
mạng, nhạc sĩ Lê Hựu Hà cũng phải viết tự kiểm, nhận định rằng âm nhạc
của ông là thứ suy đồi và tiểu tư sản thối nát. Nhưng Lịch sử âm nhạc
Việt Nam đã may mắn biết mấy khi có được dòng nhạc “thối nát” đó làm nền
tảng cho mọi phát triển hiện đại sau này. Lê Hựu Hà cũng như nhiều nhạc
sĩ miền Nam tự do khác, cũng được khuyến cáo viết những tác phẩm cho
nền “văn hóa mới” – một nền văn hóa mà không ít người vẫn tự hỏi nó sinh
ra từ đâu, để làm gì?
Có một điều không may cho nhạc sĩ Lê Hựu Hà là sau 1975, có một trung
tâm sản xuất băng nhạc chống Cộng lấy tên Phượng Hoàng, cho ra chương
trình và gửi vào trong nước. Trong thời buổi còn chưa đủ sức phân biệt
được trắng đen, công an đã coi nhạc sĩ Lê Hựu Hà như là một trong những
thành phần sản xuất chương trình đó. Đã vậy, có lúc ông còn bị Sở VHTT
Cộng sản những ngày đầu kiểm soát miền Nam nhầm lẫn tên ban nhạc của Lê
Hựu Hà và hệ thống tình báo Phượng Hoàng của VNCH. Hai điều đó hoàn toàn
không liên quan. Ủy ban tình báo Phượng Hoàng, vốn là tên gọi khác của
Intelligence and Operations Coordinating Centre, do giám đốc CIA thời đó
là William Colby dựng nên, hoạt động từ 1967 và chấm dứt vào 1973. Vốn
đã bất đắc chí vì thời cuộc, việc bị truy vấn bởi công an mật vụ liên
tục trong thời gian đó đã khiến nhạc sĩ Lê Hựu Hà trở nên trầm uất, và
luôn lo sợ. Thậm chí, khi đi đường, nghe tiếng còi của cảnh sát giao
thông cũng làm ông kinh hoảng, dừng xe, dù đó không phải là chuyện của
ông. Đã vậy, sau năm 1968, bị gọi nhập ngũ, nhạc sĩ Lê Hựu Hà đến học
tại trường Bộ Binh Thủ Đức, rồi làm việc ở Cục Quân Nhu, và dù không cầm
súng bắn phát nào, nhưng do mang lý lịch là “ngụy quân” nên sự nghiệp
của ông không bao giờ có thể nối tiếp trọn vẹn được nữa.
Những khó khăn từ vật chất cho đến đời sống tinh thần vẫn đeo đuổi đến
tận ngày nhạc sĩ Lê Hựu Hà qua đời, dù tài năng của ông vẫn chinh phục
mọi giới. Những tác phẩm mới sáng tác sau 1975 như Vào Hạ, Ngỡ Đâu Tình
Đã Quên Mình, Vị Ngọt Đôi Môi... luôn gây nên những cơn sốt trong thính
giả. Nhưng cũng ít ai biết rằng các bài hát như Hãy Yêu Như Chưa Yêu Lần
Nào là bài hát viết cho phim Vết Chân Hoang (chuyển thể từ tiểu thuyết
Tuổi Choai Choai của Trường Kỳ), được sửa lời và chút ít giai điệu. Bài
Lời Trái Tim Muốn Nói cũng là một ca khúc viết lại một văn bản cũ, trong
đó ông lặng lẽ để vào chút tâm tư của mình,qua những câu chữ như “những
tháng năm không có ngày vui”.
Năm 1999, khi đang là thành viên trong ban nhạc Phiêu Bồng của nhạc sĩ,
tôi cầm lấy những bài hát của ông và đi đến nhiều hãng băng đĩa, đề nghị
làm album tác giả, nhưng mọi nơi đều lắc đầu, nói khéo. Chân thật nhất
là một biên tập viên của Xí nghiệp băng đĩa nhạc Sài Gòn Audio, Hãng
phim Bông Sen, đã nói thẳng thừng “Lê Hựu Hà là một người nhân thân có
vấn đề”. Sau này, khi nhạc sĩ Lê Hựu Hà căn vặn hỏi mãi, tôi đành phải
kể lại. Ông mỉm cười nhã nhặn và buồn. Sau đó, ngay khi tập bài cho các
buổi diễn, tôi đề nghị chơi lại những bài hát nhẹ nhàng, không bị soi
mói về quan điểm chính trị như Tôi Muốn, Yêu Em... ông chỉ lắc đầu, cười
nhẹ. Khó biết được đằng sau cặp kính của người nhạc sĩ hết sức uyên bác
đó là những suy nghĩ gì về cuộc sống khốn khó này. Về sau, nhạc sĩ Bảo
Thu “luồn lách” bằng cách nào đó, cũng in ra được một băng cassette pha
trộn các tác phẩm của Lê Hựu Hà cùng các bài hát dịch lời Việt của ông,
nhưng cũng không dám quảng cáo hay tổ chức ra mắt công khai như các ca
sĩ, nhạc sĩ bây giờ.
Giờ đây khi tìm kiếm trên internet, thấy những tấm ảnh sau 1975 của ông,
lòng tôi chợt chùng lại. Để mừng một ngày sinh nhật của nhạc sĩ Lê Hựu
Hà, tôi “dỗ” ông cho chụp vài tấm ảnh, tự mình design bìa CD cho ông,
gom những bài hát làm thành một đĩa master rồi đi tìm Tuấn – biệt danh
là Tuấn Chó (do có logo thương hiệu bầy chó đốm), một trong những ông
trùm sản xuất CD lậu thời đó ở Sài Gòn, nhờ chép ra phát hành giùm. Thật
buồn cười và mỉa mai, khi người nhạc sĩ cầm lấy những bài hát của mình
được lén lút phát hành bất hợp pháp ngay trong đất nước của mình, và
cười như một hạnh phúc. Tôi vẫn còn nhớ.
Có lần, trong một buổi tập ở nhà, nhạc sĩ Lê Hựu Hà cao hứng đàn và hát
cho tôi nghe vài bản nhạc chưa ra mắt công chúng của ông. Những bài hát
mang đầy niềm cảm hứng mãnh liệt của một thời Phượng Hoàng trai trẻ
nhưng đầy sự buồn chán muốn rời xa cõi nhân thế quá trớ trêu. Hát
xong,ông quay qua nhìn tôi, cười trầm “Đừng hỏi, anh biết tỏng em muốn
hỏi gì. Anh không muốn đưa những bài hát này ra nữa đâu. Không còn để
làm gì”. Im lặng. Tôi vẫn tự hỏi là có bao nhiêu con người tài năng trên
đất nước này đã chối từ đại lộ và nói với bạn bè,con cháu mình khi quay
về ngõ nhỏ, rằng “không còn để làm gì”.
Cuộc sống của nhạc sĩ Lê Hựu Hà sau năm 1975 hết sức khó khăn, đã vậy
ông còn mang nhiều mặc cảm khi người vợ của mình, ca sĩ Nhã Phương, phải
đi hát, đi làm tất bật để trang trãi cho cả gia đình. Ông chọn quay lại
sân khấu một phần vì yêu âm nhạc, một phần khác vì đó là cách kiếm sống
duy nhất của ông. Lê Hựu Hà đã thử làm nhiều thứ như hùn mở quán cà
phê, cho thuê băng video... nhưng rồi không có gì tồn tại lâu. Tài sản
lớn nhất, và có lẽ vĩ đại nhất đất nước, là bộ sưu tập đĩa nhựa âm nhạc
của ông. Tất cả những đĩa quý nhất của thế giới, những ấn bản hạn chế
của Rolling Stones, Beatles... ông đều có đủ và luôn làm bạn bè kinh
ngạc ngưỡng mộ. Thế nhưng một ngày mùa hè cách mạng, các nhân viên Sở
Văn hóa Thông tin đã ập đến lục soát và tịch thu, theo “tố giác của quần
chúng nhân dân”. Nhìn từng chiếc xe ba gác chồng chất các bản đĩa mà
ông nâng niu, chở ra đi, là một trong những điều suy sụp lớn của đời
ông. Nhạc sĩ Bảo Chấn kể rằng đời ông chưa bao giờ hoảng sợ bằng nhìn
thấy hình ảnh nhạc sĩ Lê Hựu Hà ngồi gọi rượu đế ra uống một mình, trầm
ngâm và khóc. Đó là lần uống rượu duy nhất trong đời của người nhạc sĩ
chơi rock,Phật tử và không biết thuốc lá, rượu bia.
Trong một lần đi diễn ở Đông Âu và Nga, sau khi hệ thống Cộng sản ở đây
sụp đổ. Lê Hựu Hà mang về những viên đá, lấy ra từ những mảnh vỡ của bức
tường ô nhục Berlin, để tặng cho bạn bè. Đêm đó, ngồi hát ở một quán
bar nhỏ Old Friends với Phước, tay cao bồi già yêu nhạc rock, nhà thơ
hippy Đỗ Trung Quân, Lê Hựu Hà đưa cho mọi người, ông cười, thì thầm với
tôi “đây là tự do”. Sau cặp mắt kính cận ấy, là ánh mắt thông minh, ẩn
chứa biết bao nỗi niềm và dường như không còn niềm vui nữa, dù miệng vẫn
cười.
Lê Hựu Hà đến Nga, ứa nước mắt khi nhìn thấy tự do trở lại trên đất nước
tuyết trắng, nghĩ đến phận mình. Ông ra phố Arbat ở Moscow, nơi lừng
danh của giới nghệ sĩ. Khi đang đi dạo thì Lê Hựu Hà nhìn thấy một người
ngồi bệt dưới đất, đánh đàn và hát tiếng Anh ở phố, dưới chân có hộp
đàn mở ra cho khách qua lại bỏ tiền vào. Nhìn thấy cây đàn đẹp và quý,
ông dè dặt hỏi xem đàn có bán không. Người nghệ sĩ Nga lạnh lùng nhìn và
nói “Anh không mua nổi đâu, vì trên đàn đã có dấu tay của tôi”. Sau này
ông được giới thiệu cho biết đó là một nghệ sĩ rất nổi tiếng ở Nga về
tài năng cũng như độ kiêu hãnh. Ghé vào một cửa hàng gần đó, nhạc sĩ Lê
Hựu Hà đổi một ít tiền lẻ và đến ngồi kế bên. Những bài hát tiếng Anh
thời thập niên 60 – 70 mà người nghệ sĩ Nga ấy hát, đã là thứ thuộc nằm
lòng của Lê Hựu Hà nên ông vừa nghe, vừa hát bè theo. Cứ mỗi bài hát kết
thúc, ông lại bỏ vào hộp đàn một chút tiền lẻ. Người nghệ sĩ Nga từ
thái độ lạ lùng, tò mò, dần dần chuyển sang cảm mến. Cho đến khi hết
tiền bỏ vào, Lê Hựu Hà đứng lên chào và đi. Người nghệ sĩ Nga bất chợt
gọi lại “Anh là ai?”. Lê Hựu Hà cười “Tôi là một người thích nhạc”. “Nếu
anh quá thích cây đàn, tôi có thể bán cho anh, vì anh rất thú vị”,
người nghệ sĩ Nga nói. “Cám ơn, tôi đã có thứ tôi muốn rồi”, Lê Hựu Hà
nói, “hát với anh, tôi đã có lại tất cả những kỷ niệm đẹp nhất mà tôi đã
mất”.
Trong đánh giá của giới phê bình âm nhạc, vẫn hay có hiện tượng bất công
về overrated và underrated. Tức có những nhạc sĩ mà công lao hay khả
năng chỉ vừa phải thôi, nhưng vì lý do gì đó luôn được tung hô. Ngược
lại, có những người vô cùng quan trọng với lịch sử âm nhạc nhưng lại bị
coi nhẹ hay lãng quên. Nhạc Nguyễn Trung Cang hay sĩ Lê Hựu Hà là một
trong những trường hợp underrated của Việt Nam, khi giá trị tiền phong
của họ xuất hiện ở mọi nẻo của âm nhạc hiện đại, nhưng lại bị phủ lấp
bởi truyền thông, quan điểm chính trị hay sự cố tình chôn lấp quá khứ
văn hóa vàng son của một niềm Nam VNCH.
Tháng Năm, nghe vua nhạc Blues B.B.King qua đời. Tháng Năm nhớ Chuck
Brown, tay guitar có biệt danh là "Godfather of Go-Go”. Tháng Năm rồi
cũng góp vào ký ức nhân loại một tượng đài Phượng hoàng Việt Nam gãy
cánh, với đường bay chưa trọn. Tượng đài của Lê Hựu Hà, một người tài
hoa, khiêm tốn và nhã nhặn, chưa bao giờ dám mong ai dựng tượng mình,
nhưng lại đứng trên quê hương mình, trong trái tim của những người yêu
âm nhạc, của một nền văn hóa vàng son của miền Nam mãi lấp lánh trong ký
ức con người.
Tuấn Khanh
(Blog RFA)
-by-Ky-Do-Tran-Van-Giang-(ghi-lai).638686495876061301.jpg)
