Hà Nội đang có một cuộc triển lãm nhỏ, một cuộc triển lãm không có gì đồ
sộ về quy mô, chỉ 150 hiện vật, trong một phòng trưng bày không lớn, về
một thời gian lịch sử chưa xa, mới 60 năm.
Nhưng nó đang gây những cơn sóng không nhẹ trong ký ức nhiều thế hệ công
chúng, không chỉ những người từng là nhân chứng. Vì nó là triển lãm Cải
cách ruộng đất.
Trong hàng triệu người quan tâm đến cuộc triển lãm nhỏ bé này có mẹ tôi.
Bà là một phụ nữ có trí nhớ khá lạ lùng. 20 năm nay, bà vẫn nhớ những
gì đã xảy ra từ 40 năm trở về trước. Trong mỗi bữa cơm gia đình, nhất là
những ngày giỗ chạp, lễ Tết, câu chuyện của bà cuối cùng thế nào cũng
xoay về “cái hồi cải cách”.
 |
Mẹ tôi nhớ rành rọt ngày ấy, tháng ấy, mùa đông năm ấy, bà ngoại mặc áo
kép màu gì, đang vừa cho con bú vừa chia lộc cúng rằm cho mấy người đến
nộp tô thế nào; ông đang đọc sách uống trà trên cái ghế nào thì “đội”
đến thị uy ra sao, người ăn kẻ ở trong nhà đột nhiên hỗn láo thế nào với
các cụ. Mẹ tôi nhớ đến từng củ khoai lang gày gò như đốt tay mà người
họ hàng xa lén lút dúi cho khi mẹ bế em đói gần lả đứng đầu ngõ. Mẹ nhớ
cái dáng nhẫn nại của ông ngoại cúi gằm xuống trên cái sân gạch bỏng rát
nghe đấu tố. “Tội nghiệp, ông cả đời chỉ đọc sách và đi làm việc công,
ruộng cả ao liền, tiền bạc trong nhà bà lo hết, cách mạng bảo ông đưa
bao nhiêu, ông lại về khảo bà, bà lại dúi cho, ông biết gì là bóc lột
đâu mà khai”. Mẹ nhớ từng cái sập lim, từng cái rương, từng cái áo cánh
hoa lý, đôi xà tích bạc của cụ cố, của ông bà đã theo chân “đội” phát
tán khắp làng trên xóm dưới.
Trong ký ức của một cô bé 10 tuổi là mẹ tôi khi ấy, cải cách ruộng đất
là cả một nỗi buồn mênh mang u ám trùm lên suốt thời thơ ấu. Bằng cớ rõ
nhất là ký ức của mẹ hình như dừng lại từ “cải cách”, những dấu mốc thời
gian về sau không len được vào bộ nhớ của mẹ.
Nhưng cũng thật kỳ lạ là khi chúng tôi hỏi: "Sao mẹ suốt ngày kể về cải
cách, mà thỉnh thoảng có người ở quê ra, nào khám chữa bệnh, nào đi thi
đại học, nào xin việc, toàn là con cháu của những người ngày xưa đấu tố
ông bà, sao mẹ vẫn niềm nở mời ở lại, nấu nướng cho ăn, dúi tiền tàu xe,
quà cáp khi về? Sao mẹ không cấm cửa họ? Nhớ lâu thế sao mẹ không
ghét?".
Câu trả lời nhẹ nhõm bất ngờ: “Thì toàn họ hàng làng xóm cả, không gần
thì xa, ghét họ thì về quê còn nhìn ai nữa? Mình bị trời bắt phải nhớ
thì cứ nhớ thế thôi, chứ cũng nên thương họ, lúc ấy, bảo họ làm thế nào
thì họ làm, họ có nhận thức được như thế là bạc, là ác, là sai trái
đâu”.
Khi chúng tôi trưởng thành, đi làm, tiếp xúc xã hội, quen biết thêm rất
nhiều nhân chứng của cải cách, chúng tôi bắt đầu hiểu cái cuộc cách mạng
long trời lở đất về tư liệu sản xuất những năm 50 của thế kỷ trước trên
khắp vùng nông thôn miền Bắc - Trung bộ ấy không chỉ là ký ức buồn của
những cô bé như mẹ tôi. Nó có thể là nỗi cay đắng của hàng chục nghìn
gia đình từ đủ ăn đủ mặc đến tài sản “cò bay thẳng cánh”, nay trở nên
tay trắng, nó có thể là niềm oan khuất của hàng nghìn người đã mở rộng
cả tấm lòng lẫn hầu bao cho cách mạng thời tiền khởi nghĩa, thời kháng
chiến rồi nhận về những xúc phạm, nghi kỵ, những đấu tố và thậm chí cả
cái chết.
Nhưng nó cũng là niềm vui của hàng triệu bần cố nông khác khi lần đầu
được dắt con trâu ra đồng với tư cách “chủ nhân ông”, lần đầu được cày
trên thửa ruộng “của mình”, lần đầu được ăn cơm trên bộ tràng kỷ mát
lạnh xa lạ mà ba đời cha ông mình không dám mơ ước, dẫu ngay mùa sau,
con trâu không biết chăm đã kiệt sức mà chết, bộ tràng kỷ đã chẻ ra nấu
cỗ trong một dịp liên hoan với “đội”, còn thửa ruộng chỉ sau 2-3 vụ lúa
đã trở lại thành “tài sản chung” trong công cuộc hợp tác hóa nông
nghiệp.
Và ở phương diện khác, nó cũng là nguồn động lực không nhỏ cho những
đoàn dân công hỏa tuyến, những đội Vệ quốc đoàn được thành lập vội vã từ
vùng giải phóng, hào hứng băng đèo xẻ núi lên Điện Biên, tham gia vào
một chiến dịch lớn chưa từng thấy trong lịch sử chiến tranh Đông dương,
để rồi kết thúc bằng chiến thắng Điện Biên Phủ lẫy lừng. Những đội quân
ấy ra đi, với một niềm tin lớn lao là mẹ, vợ, con họ ở nhà đã có dù chỉ
một nửa hay một phần ba suất trâu cày, đã có hoa lợi từ sào ruộng giắt
lưng cho qua mùa giáp hạt. Dẫu cho đến tận bây giờ, bài toán ruộng đất
vẫn làm nhức nhối cả xã hội, thì ngày ấy, trong một khoảng thời gian rất
ngắn ngủi, gần 10 triệu bần cố nông Việt Nam đã chạm tay vào giấc mơ
ấy.
Lịch sử không bao giờ đi bằng một chân và cũng không cá nhân nào, dù
mạnh đến đâu, có thể một mình đi ngược dòng chảy của nó mà không bị cuốn
phăng, không bị bầm dập.
Có nhiều tư liệu đã và đang dần dần được công bố về cải cách, về nguyên
nhân, mục tiêu của công cuộc này, từ nhiều phía khác nhau, cả chính
thống và phi chính thống.
Cuộc triển lãm Cải cách ruộng đất nho nhỏ và chắc chắn chỉ là ban đầu
này cũng đã bắt đầu gây ra những tranh cãi không nhỏ: 60 năm rồi còn
khơi lại làm gì vết thương đã thành sẹo? Đã “bạch hóa” sao không bày ra
cho hết, nói cho hết? Đã công nhận sai và có sửa sai, sao không công bố
trọn vẹn tư liệu về kết quả, hậu quả của sai lầm? Và đã xin lỗi, sao
không có chính sách ở diện rộng bù đắp cho thân nhân những người chịu
oan ức?
Biết bao nhiêu câu hỏi có thể đặt từ một triển lãm bé nhỏ về một thời
đau thương đã quá nửa thế kỷ. Chắc chắn chẳng cá nhân và tổ chức nào có
thể đủ năng lực và thẩm quyền trả lời cũng như giải quyết ngay. Có nhiều
người đã chết trong oan khuất, nhiều người có thể vẫn ôm nỗi nghẹn ngào
uất hận, và cũng rất nhiều người như mẹ tôi, nhớ chỉ vì “trời bắt nhớ”,
chứ chẳng giận ai, chẳng ghét ai.
Vậy thì hãy để lịch sử đã bị quên lãng hiện ra, từ từ, bằng những bắt
đầu giản dị như triển lãm Cải cách ruộng đất. Người xem, dù là nhân
chứng hay 2-3 thế hệ sau sẽ tự hiểu, tự đánh giá, chẳng cần nhiều lời,
không thiên kiến và càng không là thù hận.
Thu Hà
(VnExpress)
