RFI phỏng vấn nhà báo Phạm Chí Dũng, Chủ tịch IJAVN về sự kiện này.

RFI : Thân chào tiến sĩ Phạm Chí Dũng, chủ tịch Hội Nhà báo Độc lập vừa được thành lập. Thưa anh, ngày ra đời của Hội lại trùng với ngày Quốc khánh Hoa Kỳ 4/7. Sự trùng hợp này là ngẫu nhiên hay có chủ ý?

Nhà báo Phạm Chí Dũng : Nói như nhà thơ Bùi Minh Quốc – Phó chủ tịch IJAVN, đây là một sự ngẫu nhiên thú vị, nhưng lại đặc biệt có ý nghĩa. Thông thường ngày ra đời của một tổ chức phải gắn với một ý nghĩa nào đó. Ý nghĩa lại phải sinh ra từ sự kiện, sự kiện càng có tầm thì ý nghĩa càng sâu sắc.

Ý nghĩa ấy gắn với bản tuyên ngôn độc lập năm 1776 vào thời khai sinh ra Hợp chủng quốc Hoa Kỳ. Tính chất độc lập của bản tuyên ngôn này lại rất phù hợp với tính cách độc lập của Hội các nhà báo tự do. Nếu Hợp chủng quốc Hoa Kỳ hướng đến một sự tách rời hoàn toàn khỏi ý đồ thực dân của nước Anh thì nhiệm vụ của báo giới độc lập Việt Nam vào lúc này và trong những năm tới cũng không khác biệt, tức không chỉ độc lập với các hội đoàn nhà nước mà còn phải đóng góp cho quốc gia để gìn giữ nền độc lập nước nhà trước họa xâm lăng Trung Quốc.

RFI : Thưa anh, tại Việt Nam đã có Hội Nhà báo tồn tại từ rất lâu rồi, như vậy có nghĩa là Hội này không làm được nhiệm vụ của mình ?

Lẽ dĩ nhiên, không cần phải đẻ ra thêm một hội đoàn nào khác nếu Hội Nhà báo Việt Nam thể hiện đúng tiếng nói tự do báo chí. Song trong rất nhiều trường hợp, hội đoàn nhà nước này đã chỉ phản ánh quyền tự do ngôn luận một chiều theo cung cách bảo thủ, giáo điều và lợi ích nhóm của cơ quan tuyên giáo ; chứ không phải là nguyện vọng, tâm tư và chí khí của đại đa số người viết báo ở Việt Nam. Rất nhiều vấn nạn đã và đang tồn tại trong các lĩnh vực kinh tế, xã hội, giáo dục, y tế, văn hóa, tôn giáo và cả chính trị cần phải được phản biện và thay đổi ; nhưng có thể nói công luận hầu như không biết đến sự có mặt, càng không biết về sự lên tiếng của Hội nhà báo Việt Nam.

Một trong những tiêu điểm phủ rộng toàn bộ xã hội là trước bản Hiến pháp năm 2013 với tinh thần thụt lùi quá rõ, Hội Nhà báo Việt Nam đã làm gì để cải tạo, hay chẳng làm gì cả? Hoặc một số trường hợp báo chí và nhà báo bị cơ quan an ninh quy kết điều luật 258 về “lợi dụng quyền tự do dân chủ…” – một điều luật đã bị Hội đồng Nhân quyền Liên Hiệp Quốc và nhiều quốc gia đánh giá là mơ hồ và cần phải hủy bỏ.

Gần đây nhất là trường hợp báo Pháp luật và Xã hội bị khởi tố liên quan đến một bài viết về các những khuất tất trong các doanh nghiệp thuộc Bộ Công an, nhưng Hội nhà báo Việt Nam đã tuyệt đối im lặng. Hay có thể hiểu công cuộc chống tham nhũng sẽ có thể nhào xuống vực thẳm nếu toàn bộ báo chí nhà nước bị bịt miệng ?

Nếu Hội Nhà báo Việt Nam hoạt động theo cách “báo chí trùm mền” và thỏa hiệp cao cấp như thế thì hội đoàn này làm sao có thể đại diện cho hơn 17.000 nhà báo có thẻ, cho một con số gấp đôi như thế người viết báo không có thẻ, hay bảo vệ cho những nhà báo bị xâm hại được?

Đây chính là nguyên do sâu sắc. IJAVN sinh ra là nhằm cải thiện những gì mà thực tế báo chí chưa được cải thiện, hoặc chẳng có hy vọng gì được cải thiện. Là một tổ chức dân sự độc lập nằm trong xã hội dân sự Việt Nam, IJAVN phải mang tính cách độc lập trong hành động của mình. Đó là lý do vì sao IJAVN phải đặc biệt độc lập với Hội Nhà báo Việt Nam về quan điểm, nội dung hoạt động, nhân sự điều hành và tài chính.

RFI : Quan điểm độc lập của IJAVN được thể hiện như thế nào?

Nói lên sự thật ! Quan điểm đầu tiên là phải nói sự thật. Cần thay đổi não trạng khi định nghĩa về các vấn đề chính trị - xã hội. Với tư cách là một tổ chức dân sự độc lập, tất nhiên IJAVN phải giữ tính cách khách quan và tôn trọng tuyệt đối tinh thần đa nguyên, trong đó có đa nguyên chính trị.

Vì lẽ đó, tất cả những biểu hiện can thiệp vào hoạt động báo chí bằng lối chỉ đạo và định hướng một chiều, độc đoán đều không phù hợp với đường lối của IJAVN. IJAVN sinh ra không phải để trùm chăn mà để phản biện đối với những chính sách và hành vi bất công của chính quyền, với mục tiêu cuối cùng là làm cho xã hội thanh sạch và dân chủ hơn.

RFI : Nhưng lâu nay chính quyền Việt Nam vẫn tỏ ra khó chấp nhận thậm chí dị ứng với những tiếng nói phản biện, có thể họ vẫn cho Hội Nhà báo Độc lập là một tổ chức đối lập?

Nếu lòng họ không đủ trong sáng và tiến bộ, thì hiển nhiên họ luôn coi chúng tôi là những kẻ đối lập và cần phải bị loại trừ. Gần đây trên báo Quân Đội Nhân Dân lại có một bài viết nhắc lại về “cần cảnh giác với các hội đoàn dân sự”, trong đó đề cập đến tổ chức hội nhà báo độc lập và lại đặt câu hỏi không khác trước đây là “độc lập hay đối lập?”. Tôi cho rằng đó là một câu hỏi vừa bảo thủ vừa ấu trĩ và chẳng thể thuyết phục được nhiều người, trong bối cảnh sau gần bốn chục năm từ năm 1975, hậu quả mà thể chế chính trị một đảng gây ra cho xã hội đã khủng khiếp đến thế nào.

Là một nhà báo đã từng viết phản biện cho nhiều tờ báo nhà nước như Vietnamnet, Thanh Niên, Tầm Nhìn…, tôi biết rằng có đến 90-95% người viết báo hiện nay chẳng thích thú gì với chính sách can dự tự do thông tin của các cơ quan tuyên giáo và quản lý báo chí, và ít nhất 2/3 trong số họ mang phản ứng ngấm ngầm đối với chính sách rào cản tự do thông tin như thế. Tuy nhiên những người này, vì nhiều lý do tế nhị, vẫn phải im lặng.

Còn nếu đã sinh ra IJAVN thì chúng tôi sẽ cố gắng làm đúng chức năng của xã hội dân sự, nghĩa là cầu thị, tôn trọng đa nguyên và phản biện, tác động nhằm điều chỉnh hoặc thay đổi chính sách. Chính sách và hành vi của Nhà nước càng bất công và sai lầm, mức độ phản biện của báo chí độc lập càng cao và mức độ thông tin cho cộng đồng quốc tế càng lớn.

Nhưng nếu chính quyền có được những chính sách và hành động gần gũi với lợi ích của xã hội và đại đa số người dân, đặc biệt là người nghèo, tại sao những tổ chức dân sự độc lập như IJAVN lại phải phản đối? Ngược lại, khi đó chúng tôi sẽ đồng thuận với Nhà nước và thậm chí trong một chừng mực nào đó còn ủng hộ cả những chính khách có đường lối cải cách và tiến bộ xã hội.

Với tinh thần và quan điểm hành xử như vậy của IJAVN, không ai có thể quy chụp chúng tôi là tổ chức đối lập hay đối kháng chính trị, vì như thế sẽ trái ngược lương tâm nhân loại, phản bác tất cả những điều khoản trong Tuyên ngôn Quốc tế về Nhân quyền, Công ước quốc tế về các quyền dân sự và chính trị mà Nhà nước Việt Nam đã tham gia ký kết, đồng thời trái luôn với chính Hiến pháp Việt Nam.

RFI : Vậy IJAVN sẽ làm thế nào để có tiếng nói phản biện đúng nghĩa?

Muốn có tiếng nói phản biện thì cần có phương tiện chuyển tải tinh thần và nội dung phản biện. Chúng tôi sẽ xây dựng những diễn đàn cho người viết báo và cả những người không viết báo nhưng quan tâm đến tình cảnh đất nước và hoạt động thực chất của IJAVN. Nhưng khác với hoạt động trước đây của xã hội dân sự chủ yếu diễn ra trên mạng, diễn đàn của IJAVN sẽ hướng đến tự do ngôn luận và tự do báo chí bằng hình thức offline, nghĩa là diễn ra ngoài đời.

Song song với các diễn đàn này, chúng tôi sẽ cố gắng xây dựng một trang báo, được xem là cơ quan ngôn luận của IJAVN, nhằm chuyển tải tinh thần phản biện đến độc giả và chính quyền. Trong mục tiêu kỳ vọng của chúng tôi, trang báo này trong 10 năm tới phải cố gắng vươn tới một đẳng cấp quốc tế trong khu vực Đông Nam Á. Chẳng hạn như có thể so sánh với tờ Bangkok Post của Thái Lan, hay hơn nữa là tờ Straits Times của Singapore. Còn triển vọng nhất thì phải so sánh được với tờ Le Monde của Pháp.

RFI : Như vậy liệu có tham vọng lắm hay không, trong khi hiện thời lực lượng người viết báo độc lập ở Việt Nam còn rẩt mỏng, và số người được coi là nhà báo thực thụ có lẽ cũng chỉ đếm trên đầu ngón tay. Bên cạnh đó, liệu những thành viên ban đầu của Hội Nhà báo Độc lập Việt Nam và những thành viên sau này có đáp ứng được tiêu chí nhà báo hay không ?

Đây chính là lý do mà chúng tôi băn khoăn khi xây dựng tiêu chí để mọi người tham gia vào IJAVN. Vì nếu xét theo đúng tiêu chuẩn một nhà báo thực thụ thì phải có ít nhất một số tác phẩm báo chí trên hệ thống truyền thông nhà nước, truyền thông xã hội hoặc truyền thông quốc tế, đồng thời phải có thâm niên hoạt động trong nghề báo. Chưa kể đến việc phải có thẻ nhà báo nếu xét theo tiêu chuẩn của Bộ Thông tin và Truyền thông. Tất nhiên sẽ chỉ có một ít người thỏa mãn được những tiêu chuẩn này.

Chỉ có điều, với giới nhà báo tự do thuộc truyền thông xã hội thì không cần tính tới tiêu chí phải có thẻ nhà báo, mà theo thông lệ quốc tế, chỉ cần dựa vào số lượng bài viết đạt được và uy tín người viết báo. Vì thế trước mắt chúng tôi không quá cầu toàn về việc tất cả các thành viên của IJAVN đều phải là nhà báo theo đúng nghĩa của từ này. Hãy xem các thành viên, không phân biệt thâm niên và uy tín xã hội, đều là người viết báo. Cách nhìn này cũng tương tự đối với các hội đoàn dân sự còn khá thiếu chuyên nghiệp trong một xã hội dân sự còn sơ khai ở Việt Nam.

Nhưng tính chuyên nghiệp phải bắt nguồn từ việc tổ chức lại các hoạt động sơ khai. IJAVN sẽ hướng đến mục tiêu trở thành một nghiệp đoàn báo chí độc lập và mang tính chuyên nghiệp. Phần lớn những tay viết trẻ từ giới blogger và cả facebooker hiện nay sẽ cần được đào tạo, bồi dưỡng trong nước và ngoài nước để có thể trở thành những nhà báo chuyên nghiệp trong tương lai không xa.

Ngoài ra, chúng tôi cũng hy vọng sẽ có một tỉ lệ nào đó trong lực lượng báo chí nhà nước sẽ cùng tham gia với chúng tôi trong tương lai gần, khi diễn ra làn sóng giao thoa giữa báo chí “lề phải” và “lề trái” với những tín hiệu đang bắt đầu xuất hiện. Đó là những nhà báo và cộng tác viên báo chí có chuyên môn và muốn thể hiện tiếng nói độc lập, muốn nói lên sự thật, muốn cùng tham gia xây đóng góp cho diễn đàn độc lập của những người viết báo ở Việt Nam. Chẳng lẽ trong 17.000 nhà báo có thẻ ở Việt Nam, không có lấy 1% số đó có năng lực viết báo và có thể còn viết báo quốc tế hay sao?

RFI : Vấn đề không chỉ là năng lực mà có lẽ còn là lòng can đảm nữa. Trong làng báo nhà nước hiện nay thường là người viết đều biết cách tự kiểm duyệt. Bên cạnh đó, ở Việt Nam các nhà báo thường được xã hội trọng vọng, có được một số đặc quyền. Liệu người ta có thể mạo hiểm để tham gia một tổ chức ngoài Nhà nước hay không ?

Đúng là cần lòng can đảm. Đây là một tiêu chí của tổ chức Phóng viên Không biên giới và của báo chí tự do quốc tế đặt ra đối với các nhà báo quốc tế, đặc biệt là những phóng viên chiến trường. Trên cả chuyên môn, đó là lòng can đảm, nhưng ở Việt Nam có lẽ vẫn còn là điều hơi xa xỉ. Nỗi sợ hãi vẫn còn bị đè nén trong từng con người, trong tư tưởng, và người ta vẫn thường ví von nỗi sợ hãi đó nằm dưới một vòng kim cô kìm tỏa.

Đó chính là vòng kim cô về tư tưởng, với “siêu Tổng biên tập” là Ban Tuyên giáo Trung ương và các Ban Tuyên giáo tỉnh, thành. Các cơ quan quản lý báo chí đang gò bó, hạn chế quyền tự do sáng tác của rất nhiều phóng viên trong số các nhà báo có thẻ ở Việt Nam. Đây chính là rào cản vô cùng lớn mà các nhà báo cũng như các cộng tác viên báo chí chưa có thẻ ở Việt Nam cần phải vượt qua, nếu muốn hướng tới một sự tự do trong thể hiện quan điểm và tự do biểu đạt.

RFI : Lúc nãy anh có so sánh với các hội đoàn dân sự, nhưng nghề báo cần có năng khiếu và đạo đức nghề nghiệp, nên đây là một tổ chức nghề nghiệp chứ không phải một tổ chức như Mặt trận Tổ quốc hay phong trào dân chủ. Nếu những tiêu chí được mở rộng, liệu có thể dẫn đến việc lạm dụng?

Tất nhiên là không bao giờ chúng tôi muốn Hội Nhà báo Độc lập Việt Nam trở thành một tổ chức “Mặt trận” theo nghĩa ôm đồm tất cả các thành phần, đối tượng. Trên hết, đây là một tổ chức nghề nghiệp, và như vậy phải có tiêu chí nghề nghiệp của nó. Vấn đề chuyên môn như vừa nêu bắt đầu từ năng khiếu, và sau đó là lao động nghề nghiệp báo chí.

Một thực trạng đặt ra đối với giới báo chí Việt Nam là tại sao cho tới giờ những bài viết trên báo chí quốc tế của giới truyền thông Việt Nam hầu như vắng bóng. Và nếu có xuất hiện chỉ là một vài bài viết của giới truyền thông xã hội, hay còn gọi nôm na là truyền thông “lề dân” mà thôi.

Như vậy khi muốn xây dựng một nền báo chí độc lập chuyên nghiệp thì phải có tờ báo độc lập,và như vậy phải có những cây viết độc lập chuyên nghiệp, có nghĩa là phải đào tạo. Nhưng đào tạo không thôi thì chưa đủ, ngay trước mắt cần có những cây viết từ “lề phải” thâm nhập vào “lề trái”, có một sự giao thoa với nhau. Đồng thời phải đặt ra những tiêu chuẩn để xét duyệt đối với những hội viên mới của Hội Nhà báo Độc lập trong thời gian sắp tới. Không ôm đồm, dàn trải mà sẽ phải có những tiêu chí phân loại lọc lựa chặt chẽ để thấy được năng lực làm báo.

RFI : Về vấn đề đào tạo, anh cũng biết là các trường báo chí ở Việt Nam hàng năm cho ra rất nhiều cử nhân báo chí, nhưng số người trở thành nhà báo thực thụ không có bao nhiêu…

Tôi cũng có thời gian phỏng vấn các sinh viên báo chí, cách đây hai mươi năm rồi. Và tỉ lệ mà tôi chọn được lúc đó là 5%, có nghĩa là 20 người chỉ chọn được một người. Sau này tôi nghe nói là số người chọn được còn thấp hơn nữa. Đó là thực trạng trong việc đào tạo về báo chí ở Việt Nam hiện nay. Thành thử tôi cũng không quá kỳ vọng về việc đào tạo những blogger và facebooker trở thành các nhà báo chuyên nghiệp có thể thành công một cách dễ dàng, mà phải mất rất nhiều thời gian. Thậm chí có thể cần từ 10 tới 20 năm để đào tạo một thế hệ làm báo.

Đây là một vấn đề cần tới sự giúp đỡ của các tổ chức phi chính phủ trên thế giới có chuyên môn về báo chí, vì họ đã có kinh nghiệm rồi. Trong thời gian sắp tới nếu có điều kiện chúng tôi sẽ thu xếp để có mối liên kết, hợp tác với một số tổ chức phi chính phủ, để có thể gởi một số cây viết trẻ có năng khiếu ra nước ngoài đào tạo, thậm chí là những người đang viết báo ở Việt Nam để đào tạo lại. Như vậy mới có thể hấp thu tiến bộ của báo chí thế giới để nâng cấp cho nền báo chí độc lập.

RFI : Có nghĩa là IJAVN có đặt nặng quan hệ với các tổ chức quốc tế về nghề báo?

Tất nhiên đó là một kênh quan hệ không thể thiếu, có thể nói là chất xúc tác chính đối với Hội Nhà báo Độc lập Việt Nam. Và đây cũng là một ưu thế của IJAVN so với mối quan hệ quốc tế quá đơn điệu và chủ yếu thiên về hình thức từ trước tới nay của Hội Nhà báo Việt Nam. Xin lưu ý rằng mặc dù chỉ tập hợp đa số những tay viết không chuyên, nhưng giới truyền thông xã hội ở Việt Nam, chứ không phải hơn 800 tờ báo của nhà nước, từ ít nhất năm 2011 đến nay đã trở thành nhân tố chính trong việc chuyển tải các thông tin, tình hình và loại bài phân tích, nhận định trong nước ra cộng đồng quốc tế.

Sau khi IJAVN hình thành, chúng tôi sẽ bắt tay ngay vào việc xây dựng mối liên kết chặt chẽ với những tổ chức phi chính phủ quốc tế về báo chí như Tổ chức Phóng viên Không biên giới (RSF), Tổ chức Bảo vệ Nhà báo Quốc tế (CPJ), Tổ chức Freeedom House…, cùng một số tờ báo quốc tế có uy tín. Và tất nhiên, những nhà báo nhà nước có thể tham gia vào IJAVN trong thời gian tới sẽ có điều kiện để giao lưu và học hỏi nhiều hơn từ báo giới quốc tế.

Cũng nhân việc ra đời của IJAVN, chúng tôi xin chuyển đến một số chính phủ quan tâm đến hiện tình dân chủ ở Việt Nam như Hoa Kỳ, Canada, Liên minh châu Âu, các nước Bắc Âu, các tổ chức phi chính phủ như RSF, CPJ, Freedom House và các cơ quan báo đài quốc tế như RFI, VOA, BBC, RFA cùng báo đài Việt ngữ hải ngoại… lời cám ơn của giới truyền thông xã hội Việt Nam về sự hỗ trợ và bảo vệ của họ đối với các nhà báo đấu tranh cho dân chủ và nhân quyền phải chịu rủi ro và thiệt thòi trong những năm qua.

RFI : Trong điều lệ hoạt động của IJAVN có một đoạn gây thắc mắc: “Trong trường hợp vì lý do biến cố hoặc bất khả kháng mà Chủ tịch Hội không thể điều hành, Phó chủ tịch thường trực Hội sẽ đảm nhiệm công tác điều hành Hội…”. Nội dung này cần được hiểu một cách bình thường hay còn vì lý do tế nhị nào khác?

À, đó là phương án “Người thay thế” của IJAVN. Mọi người đều biết hình thành một tổ chức về tự do báo chí ở Việt Nam là hoàn toàn không dễ dàng. Vào năm 2009, chỉ một tổ chức dân sự cấp câu lạc bộ về báo chí tự do của nhà báo Điếu Cày Nguyễn Văn Hải mà còn bị chính quyền khép vào tội “phản nghịch”, thì có thể hiểu vấn đề của IJAV giờ đây là phức tạp hơn nhiều.

Còn hiện nay, dù tình hình nhân quyền đã khả quan hơn so với thời Câu lạc bộ Nhà báo Tự do, những nhà báo độc lập vẫn luôn phải phòng ngừa tình huống xấu nhất có thể xảy ra. Tức là họ sẽ bị chính quyền quy chụp chính trị và bị bắt bớ, cho dù việc thành lập IJAVN là hoàn toàn phù hợp với Công ước quốc tế về các quyền dân sự và chính trị mà Nhà nước Việt Nam tham gia ký kết vào năm 1982, Hội đồng Nhân quyền Liên Hiệp Quốc mà Việt Nam gia nhập thành viên vào năm 2013, và với chính Hiến pháp Việt Nam.

Nếu tình thế đó xảy ra, chúng tôi phải sắp sẵn phương án “Người thay thế” để duy trì sự tồn tại của IJAVN. Chúng tôi đều ý thức rất nặng lòng rằng không thể có tự do báo chí nếu không có tự do cá nhân, và ngược lại.

RFI : Xin chân thành cảm ơn nhà báo Phạm Chí Dũng, chủ tịch Hội Nhà báo Độc lập Việt Nam vừa được thành lập, đã vui lòng nhận trả lời phỏng vấn của RFI Việt ngữ.