Văn Học & Nghệ Thuật
Tại sao những ca khúc trước 1975 ở miền Nam được ưa chuộng?
(GS Nguyễn Văn Tuấn 18/03/2017) Nhân sự việc các quan chức văn hoá cấm hát 5 ca khúc được sáng tác trước 1975, tôi có cảm hứng chia sẻ cùng các bạn vài cảm nhận của tôi về dòng nhạc bị vùi dập đó
(GS Nguyễn Văn Tuấn 18/03/2017) Nhân
sự việc các quan chức văn hoá cấm hát 5 ca khúc được sáng tác trước 1975, tôi
có cảm hứng chia sẻ cùng các bạn vài cảm nhận của tôi về dòng nhạc bị vùi dập
đó. Câu hỏi đặt ra là tại sao những bài ca đã được sáng tác hơn nửa thế kỷ trước
mà đến nay vẫn còn được giới thưởng ngoạn, từ bình dân đến lịch lãm, đều ưa
thích. Tôi nghĩ đến 4 lý do và cũng là đặc điểm của những ca khúc trước 1975 ở
miền Nam: tính nhân văn, tự do tư tưởng, tính phong phú, và giàu chất nghệ
thuật.
Cái đặc điểm nổi bật thứ hai là tính
nghệ thuật trong các ca khúc. Khi nói "nghệ thuật" tôi muốn nói đến
những lời ca đẹp, giàu chất thơ, và những giai điệu đẹp. Những bài ca mà ngay
cả từ cái tựa đề đã đẹp. Những Dấu
tình sầu, Giáng ngọc, Mùa thu cho em, Nghìn trùng xa cách, Tuổi biết buồn, Thà
như giọt mưa, Giọt mưa trên lá, Hạ trắng, Diễm xưa, Ướt mi, và biết bao tựa đề có ý thơ và sâu
lắng như thế đã đi vào lòng người thưởng ngoạn. Thử so sánh những tựa đề của
các sáng tác cùng thời ngoài Bắc như Bài
ca năm tấn, Em đi làm tín dụng, Chào anh giải phóng quân, chào mùa xuân đại
thắng, Người mẹ miền Nam tay không thắng giặc, v.v. thì chúng ta dễ dàng
nhận ra sự khác biệt.
Không biết từ thuở nào mà tôi đã mê bài Trộm nhìn nhau của Trầm Tử Thiêng và đã từng dự báo
rằng bài này có ngày sẽ nổi tiếng. Thời đó, tôi mới về thăm nhà sau 20 năm xa
cách, và nhìn người xưa, tôi thấy những câu "Ðôi khi trộm nhìn em / Xem
dung nhan đó bây giờ ra sao / Em có còn đôi má đào như ngày nào" sao
mà hay quá, hợp cảnh quá. Chỉ trộm nhìn thôi. Lời nhạc rất thơ. Mà, thật vậy,
đa số những lời ca trong các sáng tác trước 1975 được viết ra như vẫn vần thơ
hoặc phổ từ thơ. Người phổ thơ thành nhạc hay nhất là Nhạc sĩ Phạm Duy, được xem
như là một "phù thủy âm thanh". Chính vì thế mà âm nhạc trước 1975 có
những lời ca sang trọng. Thời nay, trong môi trường những ca khúc dung tục, rất
hiếm thấy những ca khúc có những lời ca đẹp như trước.
Đặc điểm thứ ba là tự do. Dù có kiểm duyệt,
nhưng nói chung các nghệ sĩ trước 1975 ở miền Nam có tự do sáng tác. Không ai
cấm họ nói lên nỗi đau và những mất mát của chiến tranh. Không ai "đặt
hàng" họ viết những bài ca tụng lãnh đạo như ngoài Bắc. Thật vậy, nhìn lại
dòng nhạc thời đó, chẳng có một ca khúc nào ca tụng ông Nguyễn Văn Thiệu cả. Có
một bài ca tụng ông Ngô Đình Diệm, nhưng cũng chẳng ai ca vì nó được dùng trong
mấy rạp chiếu bóng là chính. Thay vì ca ngợi "lãnh tụ" dòng nhạc miền
Nam ca ngợi con người và dân tộc, nhưng cũng đồng thời nói lên nỗi đau của
chiến tranh.
Trịnh Công Sơn viết hẳn một loạt "Ca khúc Da
Vàng" (mà hình như cho đến nay vẫn chưa được phép phổ biến). Trong thời
chiến mà họ vẫn có thể phổ biến những sáng tác không có lợi cho chính quyền.
Những ca khúc như "Dù anh trở về trên đôi nạng gỗ / Dù anh trở về bằng
chiếc xe lăn" chắc chắn không có cơ may xuất hiện trong âm nhạc miền
Bắc thời đó (và ngay cả sau này). Một trong những ca khúc nổi tiếng nhất trong
thời chiến có lẽ là bài "Kỷ vật cho
em" (phổ thơ của Linh Phương) với những lời ca ray rứt, bi thảm:
"Anh trở lại có thể bằng chiến thắng Pleime / Hay Đức Cơ, Đồng Xoài,
Bình Giã / Anh trở về anh trở về hàng cây nghiêng ngả / Anh trở về, có khi là
hòm gỗ cài hoa / Anh trở về trên chiếc băng ca / Trên trực thăng sơn màu tang
trắng." Nghe nói ca khúc này đã làm cho chính quyền VNCH rất khó chịu
với nhạc sĩ.
Tiêu biểu cho tinh thần tự do sáng tác có lẽ là tự sự của
Phạm Duy: "Tôi đưa ra một câu nói thôi: ‘Khóc cười theo mệnh nước nổi
trôi’ đất nước bơ vơ, nó rối bù đi thì tôi phải khóc thôi. Lúc nào mà đoàn kết
thì tôi cười theo. Khóc cười theo mệnh nước. Cái xã hội mình nó rối tung lên
như vậy thì làm sao mà mình …thành thử tôi nghĩ rằng vấn đề là … Các anh yêu
tôi thì nói là tôi có sự nghiệp hơi đầy đủ, hơi lớn một tí đấy, nhưng mà riêng
tôi thì tôi thấy cho đến giờ phút này thì tôi hoàn toàn thất bại. Bởi vì đất
nước đã thống nhất rồi mà lòng người thì không thống nhất, thành thử đại khái
nếu mà tôi có chết đi thì tôi hãy còn gần như là tôi không được thỏa mãn."
Đặc điểm thứ tư của âm nhạc ngày xưa là tính
phong phú về chủ đề. Khác với nhạc ngoài Bắc cùng thời tất cả
dồn cho tuyên truyền và kêu gọi chiến tranh, các sáng tác trong Nam không kêu
gọi chiến tranh nhưng yêu thương kẻ thù. Nhạc thời đó đáp ứng cho mọi nhu cầu
của giới bình dân đến người trí thức, từ người dân đến người lính, từ trẻ em
đến người lớn quan tâm đến thời cuộc, từ tình yêu lãng mạn đến triết lý hiện
sinh, từ tục ca đến đạo ca, từ nhạc trẻ đến nhạc "tiền chiến", từ
nhạc tâm lý chiến (tuyên truyền) đến nhạc chống chiến tranh, nói chung là đủ
cả. Không chỉ sáng tác bằng tiếng Việt mà còn trước tác hay dịch từ các ca khúc
nổi tiếng ở nước ngoài để giới thiệu cho công chúng Việt Nam.
NGUYỄN VĂN TUẤN
Thứ nhất là đậm
chất nhân văn. Nếu nhìn lại những bài ca trước 1975 ở
miền Nam và so sánh với những sáng tác ở miền Bắc, tôi nghĩ ít ai có thể bác bỏ
tính nhân văn trong các sáng tác ở trong Nam. Khi nói "nhân văn", tôi không chỉ nói đến những sáng tác về thân
phận con người, mà còn kể cả những sáng tác thuộc dòng nhạc lãng mạn, trữ tình,
nói lên cảm xúc của con người trước thời cuộc.
Người ta thường phân nhóm những sáng tác của Trịnh Công
Sơn thành hai nhóm tình yêu và thân phận, nhưng tôi nghĩ cách phân nhóm đó cũng
có thể áp dụng cho nhiều nhạc sĩ khác như Từ Công Phụng chẳng hạn. Tình yêu
không chỉ là tình yêu đôi lứa, mà còn tình yêu quê hương đất nước ("Tôi
đi xem để thấy những gì yêu dấu Việt Nam") và giữa người với người
"Tôi yêu bác nông phu đội sương nắng bên bờ ruộng sâu"). Thỉnh
thoảng cũng có một vài bài có chất "máu"
(như câu "nhưng thép súng đang còn say máu thù" trong bài "Lính xa nhà"), nhưng cho dù
như thế thì câu kết vẫn có hậu "Hẹn
em khi khắp trời nở đây hoa có tôi về". Có thể nói rằng cái đặc tính
nhân văn và nhân bản của những ca khúc trước 1975 ở miền Nam là yếu tố mạnh
nhất để phân biệt so với các ca khúc cùng thời ngoài Bắc vốn lúc nào cũng có
nhiều mùi máu và súng đạn.
Lời ca trong những ca khúc trước 1975 ở miền Nam cũng là
những lời đẹp. Tôi thán phục những nhạc sĩ như Phạm Duy, Trầm Tử Thiêng, Hoài
Linh [không phải anh hề], Từ Công Phụng, Vũ Thành An, Ngô Thụy Miên (và nhiều
nữa) đã viết ra những lời ca đi vào lòng người. Không phải chỉ đơn giản nhân
văn theo kiểu những ý tưởng trừu tượng trong sáng tác của Trịnh Công Sơn (ví dụ
như "hạt bụi nào hoá kiếp thân tôi, để một mai tôi về làm cát bụi",
hay "Ngày sau sỏi đá cũng cần có nhau"), nhưng có khi đi thẳng
vào vấn đề như Phạm Duy ("tôi yêu tiếng nước tôi từ khi mới ra đời").
Còn nhiều nhiều bài đã đi vào lòng người qua những lời ca đẹp và giản dị:
"Hôm xưa tay nắm tay nhau anh hỏi tôi rằng: 'Những gì trong đời ta ghi
sâu vào tâm tư / Không tan theo cùng hư vô, không theo tháng năm phai mờ / Tình
nào tha thiết anh ơi?". Có những lời ca mà tôi nghĩ giới trẻ ngày nay có
thể mỉa mai cười khẩy nói sến, nhưng tuổi trẻ thì thường chưa đủ lớn để cảm
những câu như "Tình vui theo gió mây trôi / ý sầu mưa xuống đời / lệ
rơi lấp mấy tuổi tôi / mấy tuổi xa người / ngày thần tiên em bước lên
ngôi đã nghe son vàng tả tơi." (Tình
khúc thứ nhất, nhạc Vũ Thành
An, lời thơ Nguyễn Đình Toàn).
Lạ một điều là cũng là nhạc tuyên truyền (ở ngoài Bắc gọi
vậy) hay nhạc tâm lý chiến (cách gọi trong Nam), nhưng những sáng tác trong Nam
thì lại được người dân nhớ và xưng tụng. Sau cuộc chiến, những bài gọi là
"nhạc đỏ", dù được sự ưu ái của nhà cầm quyền văn hoá, chẳng ai nhớ
hay muốn nhớ đến chúng. Ngược lại, những sáng tác về người lính ở trong Nam
thời trước 1975 thì lại còn lưu truyền và nuôi dưỡng trong lòng dân, dù nhà cầm
quyền ra sức cấm đoán! Ngay cả những người lính miền Bắc cũng thích những bài
hát về lính của các nhạc sĩ trong Nam. Tại sao vậy? Tôi nghĩ tại vì tính nghệ
thuật và nhân bản trong những sáng tác ở miền Nam. Người lính, cho dù là lính
cộng sản hay cộng hòa, thì vẫn cảm được những câu "Con biết xuân này mẹ
chờ tin con / Khi thấy mai đào nở vàng bên nương" hay "Thư của
lính, ba lô làm bàn nên nét chữ không ngay". Những lời ca đó không có
biên giới chính trị.
Cái tính tự do còn thể hiện qua một thực tế là chính
quyền thời đó không cấm đoán việc phổ biến các nhạc sĩ còn ở ngoài Bắc. Những
sáng tác của Văn Cao, Nguyễn Văn Tý, Đoàn Chuẩn - Từ Linh, v.v. đều được phổ
biến thoải mái trong Nam. Ngay cả bài quốc ca mà chính quyền vẫn sử dụng bài "Tiếng gọi thanh niên" của Lưu
Hữu Phước vốn là một người cộng sản. Ngược lại, nhà cầm quyền ngoài Bắc thì lại
cấm, không cho phổ biến các sáng tác của các nhạc sĩ trong Nam hay đã vào Nam
sinh sống.
Tôi nghĩ bốn đặc điểm đó có thể giải thích tại sao những
ca khúc dù đã được sáng tác hơn nửa thế kỷ trước mà vẫn còn phổ biến và được
yêu chuộng cho đến ngày nay. Những cấm cản chỉ là biện pháp tuyệt vọng. Mai kia
mốt nọ, nếu có người viết lại lịch sử âm nhạc, tôi nghĩ họ sẽ ghi nhận những
sáng tác thời trước 1975 ở miền Nam là một kho tàng vàng son của âm nhạc Việt
Nam. Như là một quy luật, những bài hát tuyên truyền thuần túy, những bài ca
sắt máu, những sáng tác kêu gọi giết chóc và hận thù sẽ bị đào thải, và thực tế
đã chứng minh điều đó. Đó là những social
infection, rất khó tồn tại trong lòng người thưởng ngoạn. Ngược lại, chỉ có
những sáng tác đậm tính nhân văn, giàu nghệ thuật chất, và phong phú xuất phát
từ tinh thần tự do thì mới tồn tại theo thời gian.
Bàn ra tán vào (1)
SR
Tri ân chiến sỹ Cộng Hoà.........Miền Nam một thuở chan hoà nhạc thơ..........Tiêng ngân,ngân đến bao giờ.........Khắp Trung,Nam,Bắc cõi bờ còn vang
----------------------------------------------------------------------------------
Tại sao những ca khúc trước 1975 ở miền Nam được ưa chuộng?
(GS Nguyễn Văn Tuấn 18/03/2017) Nhân sự việc các quan chức văn hoá cấm hát 5 ca khúc được sáng tác trước 1975, tôi có cảm hứng chia sẻ cùng các bạn vài cảm nhận của tôi về dòng nhạc bị vùi dập đó
Thứ nhất là đậm
chất nhân văn. Nếu nhìn lại những bài ca trước 1975 ở
miền Nam và so sánh với những sáng tác ở miền Bắc, tôi nghĩ ít ai có thể bác bỏ
tính nhân văn trong các sáng tác ở trong Nam. Khi nói "nhân văn", tôi không chỉ nói đến những sáng tác về thân
phận con người, mà còn kể cả những sáng tác thuộc dòng nhạc lãng mạn, trữ tình,
nói lên cảm xúc của con người trước thời cuộc.
Người ta thường phân nhóm những sáng tác của Trịnh Công
Sơn thành hai nhóm tình yêu và thân phận, nhưng tôi nghĩ cách phân nhóm đó cũng
có thể áp dụng cho nhiều nhạc sĩ khác như Từ Công Phụng chẳng hạn. Tình yêu
không chỉ là tình yêu đôi lứa, mà còn tình yêu quê hương đất nước ("Tôi
đi xem để thấy những gì yêu dấu Việt Nam") và giữa người với người
"Tôi yêu bác nông phu đội sương nắng bên bờ ruộng sâu"). Thỉnh
thoảng cũng có một vài bài có chất "máu"
(như câu "nhưng thép súng đang còn say máu thù" trong bài "Lính xa nhà"), nhưng cho dù
như thế thì câu kết vẫn có hậu "Hẹn
em khi khắp trời nở đây hoa có tôi về". Có thể nói rằng cái đặc tính
nhân văn và nhân bản của những ca khúc trước 1975 ở miền Nam là yếu tố mạnh
nhất để phân biệt so với các ca khúc cùng thời ngoài Bắc vốn lúc nào cũng có
nhiều mùi máu và súng đạn.
Lời ca trong những ca khúc trước 1975 ở miền Nam cũng là
những lời đẹp. Tôi thán phục những nhạc sĩ như Phạm Duy, Trầm Tử Thiêng, Hoài
Linh [không phải anh hề], Từ Công Phụng, Vũ Thành An, Ngô Thụy Miên (và nhiều
nữa) đã viết ra những lời ca đi vào lòng người. Không phải chỉ đơn giản nhân
văn theo kiểu những ý tưởng trừu tượng trong sáng tác của Trịnh Công Sơn (ví dụ
như "hạt bụi nào hoá kiếp thân tôi, để một mai tôi về làm cát bụi",
hay "Ngày sau sỏi đá cũng cần có nhau"), nhưng có khi đi thẳng
vào vấn đề như Phạm Duy ("tôi yêu tiếng nước tôi từ khi mới ra đời").
Còn nhiều nhiều bài đã đi vào lòng người qua những lời ca đẹp và giản dị:
"Hôm xưa tay nắm tay nhau anh hỏi tôi rằng: 'Những gì trong đời ta ghi
sâu vào tâm tư / Không tan theo cùng hư vô, không theo tháng năm phai mờ / Tình
nào tha thiết anh ơi?". Có những lời ca mà tôi nghĩ giới trẻ ngày nay có
thể mỉa mai cười khẩy nói sến, nhưng tuổi trẻ thì thường chưa đủ lớn để cảm
những câu như "Tình vui theo gió mây trôi / ý sầu mưa xuống đời / lệ
rơi lấp mấy tuổi tôi / mấy tuổi xa người / ngày thần tiên em bước lên
ngôi đã nghe son vàng tả tơi." (Tình
khúc thứ nhất, nhạc Vũ Thành
An, lời thơ Nguyễn Đình Toàn).
Lạ một điều là cũng là nhạc tuyên truyền (ở ngoài Bắc gọi
vậy) hay nhạc tâm lý chiến (cách gọi trong Nam), nhưng những sáng tác trong Nam
thì lại được người dân nhớ và xưng tụng. Sau cuộc chiến, những bài gọi là
"nhạc đỏ", dù được sự ưu ái của nhà cầm quyền văn hoá, chẳng ai nhớ
hay muốn nhớ đến chúng. Ngược lại, những sáng tác về người lính ở trong Nam
thời trước 1975 thì lại còn lưu truyền và nuôi dưỡng trong lòng dân, dù nhà cầm
quyền ra sức cấm đoán! Ngay cả những người lính miền Bắc cũng thích những bài
hát về lính của các nhạc sĩ trong Nam. Tại sao vậy? Tôi nghĩ tại vì tính nghệ
thuật và nhân bản trong những sáng tác ở miền Nam. Người lính, cho dù là lính
cộng sản hay cộng hòa, thì vẫn cảm được những câu "Con biết xuân này mẹ
chờ tin con / Khi thấy mai đào nở vàng bên nương" hay "Thư của
lính, ba lô làm bàn nên nét chữ không ngay". Những lời ca đó không có
biên giới chính trị.
Cái tính tự do còn thể hiện qua một thực tế là chính
quyền thời đó không cấm đoán việc phổ biến các nhạc sĩ còn ở ngoài Bắc. Những
sáng tác của Văn Cao, Nguyễn Văn Tý, Đoàn Chuẩn - Từ Linh, v.v. đều được phổ
biến thoải mái trong Nam. Ngay cả bài quốc ca mà chính quyền vẫn sử dụng bài "Tiếng gọi thanh niên" của Lưu
Hữu Phước vốn là một người cộng sản. Ngược lại, nhà cầm quyền ngoài Bắc thì lại
cấm, không cho phổ biến các sáng tác của các nhạc sĩ trong Nam hay đã vào Nam
sinh sống.
Tôi nghĩ bốn đặc điểm đó có thể giải thích tại sao những
ca khúc dù đã được sáng tác hơn nửa thế kỷ trước mà vẫn còn phổ biến và được
yêu chuộng cho đến ngày nay. Những cấm cản chỉ là biện pháp tuyệt vọng. Mai kia
mốt nọ, nếu có người viết lại lịch sử âm nhạc, tôi nghĩ họ sẽ ghi nhận những
sáng tác thời trước 1975 ở miền Nam là một kho tàng vàng son của âm nhạc Việt
Nam. Như là một quy luật, những bài hát tuyên truyền thuần túy, những bài ca
sắt máu, những sáng tác kêu gọi giết chóc và hận thù sẽ bị đào thải, và thực tế
đã chứng minh điều đó. Đó là những social
infection, rất khó tồn tại trong lòng người thưởng ngoạn. Ngược lại, chỉ có
những sáng tác đậm tính nhân văn, giàu nghệ thuật chất, và phong phú xuất phát
từ tinh thần tự do thì mới tồn tại theo thời gian.
