Ngày kỉ niệm lần thứ hai “Mùa xuân Arab” ở Ai-cập, được đánh dấu bằng những vụ bạo loạn trên quảng trường Tahrir, nó làm cho nhiều nhà quan sát lo sợ rằng những dự đoán đầy lạc quan của họ trong năm 2011 đã bị đổ vỡ. Một phần của vấn đề là kì vọng đã bị ngôn từ mang tính ẩn dụ - mô tả những sự kiện trong ngắn hạn - làm cho méo mó. Nếu không gọi là “Mùa xuân Arab” mà gọi là “Cuộc cách mạng Arab” thì những kì vọng của chúng ta đã có tính hiện thực hơn. Các cuộc cách mạng thường diễn ra trong hàng chục năm chứ không phải trong một vài mùa hay một vài năm.
Xin hãy xem xét cuộc Cách mạng Pháp bắt đầu vào năm 1789. Ai có thể đoán được rằng chỉ trong vòng một chục năm, anh lính quèn vùng Corsic có thể đưa những đoàn quân của nước Pháp đến bờ sông Nile hay những cuộc chiến tranh của Napoleon sẽ tàn phá châu Âu đến tận năm 1815?
Nếu chúng ta nghĩ về những cuộc cách mạng Arab thì sẽ có nhiều chuyện bất ngờ trong tương lai. Cho đến nay, đa số các vương triều Arab vẫn còn khá nhiều tính chính danh, tiền bạc và lực lượng để có thể vượt qua những đợt sóng mà những cuộc khởi nghĩa của nhân dân đã lật đổ được những nhà độc tài trong các nước cộng hòa thế tục như Hosni Mubarak ở Ai-cập hay Muammar el-Qaddafi ở Libya, nhưng quá trình cách mạng mới diễn ra được có hai năm thôi.
Đằng sau những cuộc cách mạng chính trị ở Arab là quá trình thay đổi triệt để, lâu dài hơn và sâu sắc hơn, đôi khi được gọi là cách mạng thông tin. Chúng ta còn chưa thể hiều hết được hàm ý của nó, nhưng nó đang làm thay đổi tận gốc rễ bản chất của quyền lực trong thế kỉ XXI, từ nay tất cả các quốc gia sẽ phải sống trong một môi trường mà ngay cả những chính quyền mạnh nhất cũng không thể kiểm soát được hoàn toàn như họ đã từng làm trong quá khứ nữa.
Các chính phủ bao giờ cũng lo lắng về luồng thôn tin và tìm cách kiểm soát nó, và đây cũng không phải là lần đầu tiên thế giới bị tác động bởi những thay đổi đầy kịch tính trong lĩnh vực công nghệ thông tin. Máy in của Gutenberg là một trong những cội nguồn quan trọng của cuộc Cải cách Tin lành và cuộc chiến tranh diễn ra sau đó ở châu Âu. Nhưng hiện nay số người, cả ở trong từng nước lẫn trên trường quốc tế, có thể tiếp cận với quyền lực nhờ nắm được thông tin đã tăng lên rất nhiều.
Cuộc cách mạng đang diễn ra trên toàn thế giới hiện nay dựa trên sự phát triển như vũ bão của công nghệ, làm cho giá thành của việc tạo lập, tìm kiếm và chuyển tải thông tin giảm đi một cách cự kì nhanh. Trong suốt 30 năm qua, cứ 18 tháng khả năng tính toán của máy tính lại tăng lên gấp 2 lần, và đến đầu thế kỉ XXI giá thành chỉ còn bằng một phần ngàn năm 1970 mà thôi. Nếu giá ô tô cũng giảm nhanh như giá bán dẫn thì ô tô hiện chỉ còn 5 USD.
Mới gần đây thôi, tức là vào năm 1980 một cuộc điện thoại dài 1 giây truyền qua dây dẫn bằng đồng chỉ mang được thông tin trên 1 tranh giấy, còn hiện nay, sợi cáp quang mỏng dính có thể truyền được thông tin chứa trong 90.000 tập sách trong vòng có 1 giây. Năm 1980 bộ nhớ chứa một gigabyte số liệu choán hết cả một phòng, còn hiện nay bộ nhớ 200 gigabytes có thể đút vừa túi áo.
Quan trọng hơn, giá chuyển tải thông tin đã giảm đáng kể, rào cản giảm đi, người ta dễ dàng tiếp cận thông tin hơn. Cùng với việc giảm giá thành và máy tính thu lại bằng một chiếc mày điện thoại và những thiết bị di động khác, hậu quả của việc phi tập trung hóa càng kịch tính hơn. So với vài chục năm trước. quyền lực đối với thông tin hiện nay được phân bố một cách rộng rãi hơn nhiều.
Kết quả là nền chính trị thế giới không còn là lĩnh vực độc quyền của các chính phủ nữa. Các cá nhân và tổ chức tư nhân – trong đó có WikiLeaks, các công ty đa quốc gia, các tổ chức phi chính phủ (NGO), bọn khủng bố hay các phong trào xã hội tự phát – đã có cơ hội “chơi” trực tiếp ngay trong lĩnh vực này.
Sự lan truyền thông tin có nghĩa là những mạng lưới phi chính thống phá vỡ vai trò độc quyền của bộ máy quan liêu truyền thống, các chính phủ ít có khả năng kiểm soát chương trình nghị sự hơn. Các nhà lãnh đạo chính trị có ít tự do hơn trước khi họ phải phản ứng trước các sự kiện và buộc phải liên lạc không chỉ với các chính phủ khác mà còn phải giao tiếp với xã hội dân dự nữa.
Nhưng quảng bá quá mức cho những bài học mà các cuộc cách mạng Arab đã dạy cho chúng ta về thông tin, công nghệ và quyền lực thì cũng là sai lầm. Trong khi cuộc cách mạng thông tin, về mặt nguyên tắc, có thể làm giảm quyền lực của các nước lớn và gia tăng quyền lực của các nước nhỏ hay những tác nhân bên ngoài nhà nước thì chính trị và quyền lực là những hiện tượng phức tạp chứ không phải như thuyết quyết định luận công nghệ mường tượng.
Giữa thế kỉ XX người ta sợ rằng máy tính và các phương tiên liên lạc khác sẽ tạo ra một hệ thống kiểm soát tập trung, tương tự như hệ thống mà George Orwell mô tả trong tác phẩm 1984. Và trên thực tế, các chính phủ độc tài ở Trung Quốc, Saudi Arabia và những nước khác đã sử dụng công nghệ mới để tìm cách kiểm soát thông tin. Điều khôi hài đối với những người mộng mơ trên không gian ảo là những dấu vết điện tử do các mạng xã hội như Twitter and Facebook đôi khi còn làm cho công việc của cảnh sát mật trở thành dễ dàng hơn.
Sau một vài lúng túng do Twitter gây ra vào năm 2009, vào năm 2010 chính phủ Iran đã có thể đàn áp được phong trào “xanh”. Tương tự như thế, trong khi Vạn lí tường lửa của Trung Quốc còn lâu mới được coi là hoàn hảo, nhưng chính phủ vẫn giải quyết được vấn đế, ngay cả khi mạng Internet bắt đầu lan tràn vào trong nước.
Nói cách khác, trong khi một số khía cạnh của cuộc cách mạng thông tin giúp cho những tổ chức nhỏ bé thì một số khía cạnh khác lại giúp cho những tổ chức lớn, đầy sức mạnh. Quy mô vẫn còn giá trị. Trong khi tin tặc và chính phủ có thể vừa tạo ra thông tin vừa sử dụng Internet thì vấn đề là các chính phủ lớn có thể triển khai hàng chục ngàn người đã được huấn luyện và tiếp cận với những máy tính lớn nhằm bẻ khóa và thâm nhập vào hệ thống máy tính của các tổ chức khác.
Ngoài ra, trong khi việc truyền bá thông tin là tương đối rẻ thì việc thu thập và sản xuất tin mới lại thường đòi hỏi những khoản đầu tư lớn và trong những hoàn cảnh có cạnh tranh thì thông tin mới là tác nhân quan trọng nhất. Thu thập thông tin tình báo là ví dụ tốt, con sâu máy tính Stuxnet khá tinh vi từng làm hỏng các máy li tâm trong chương trình hạt nhân của Iran dường như được làm theo đơn đặt hàng của chính phủ (Mỹ - ND).
Các chính phủ và các nước lớn vẫn có nhiều nguồn lực hơn những tổ chức tư nhân và cá nhân nắm được thông tin, nhưng vũ đài hoạt động của họ đã trở nên chật chội hơn. Vở kịch sẽ diễn ra như thế nào? Ai sẽ thắng còn ai sẽ thua?
Phải mất hàng chục năm chứ không phải một vài mùa mới có thể trả lời được những câu hỏi này. Như các sự kiện ở Ai-cập và những nơi khác đã cho thấy, chúng ta mới chỉ bắt đầu hiểu được ảnh hưởng của cuộc cách mạng thông tin đối với quyền lực trong thế kỉ này mà thôi.
Joseph S. Nye là cựu thứ trưởng quốc phòng Mĩ và cựu chủ tịch Hội đồng tình báo Mĩ. Hiện nay ông là Giáo sư ở đại học Harvard (Harvard University). Tác phẩm mới nhất của ông: Tương lai của quyền lực (The Future of Power).
Phạm Nguyên Trường dịch - project-syndicate.org
(Blog Phạm Nguyên Trường)
