Tháng 11 năm 1989, tôi có dịp bay từ Saigon ra Hanoi để phụ giúp với phái đòan doanh nhân ngọai quốc từ Hongkong qua gặp gỡ bàn thảo với giới chức tại một số bộ và cơ quan chuyên môn về vấn đề kinh doanh buôn bán với Việt nam
Tháng 11 năm 1989, tôi có dịp bay từ Saigon ra Hanoi để phụ giúp với phái đòan doanh nhân ngọai quốc từ Hongkong qua gặp gỡ bàn thảo với giới chức tại một số bộ và cơ quan chuyên môn về vấn đề kinh doanh buôn bán với Việt nam. Phái đòan này gồm 2 người là Mike Morrow, người Mỹ trưởng văn phòng cố vấn đầu tư và Tony Howell, người Anh chuyên viên của Hãng Jardines Matheson. Tôi vừa là cố vấn luật pháp, vừa là thông dịch viên cho phái đòan này trong thời gian một tuần lễ ở Hanoi. Phòng Thương mại Việt nam ở Hanoi đã sắp xếp lịch trình gặp gỡ với các cơ quan ở đây, theo sự yêu cầu của phái đòan.

Trong một buổi chiều, ba người chúng tôi đã đến trụ sở của Bộ Ngọai Giao. Tại đây, chúng tôi được ông Đặng Nghiêm Bái, Vụ trưởng Vụ Bắc Mỹ tíếp đón với sự hiện diện của ông Lê Văn Bàng và cô Minh Tuyền. Ông Bái đã từng làm Đại sứ ở London. Còn ông Bằng sau này làm Đại sứ ở Mỹ.

Cuộc trao đổi diễn ra trong gần 2 giờ và mọi người đều nói bằng tiếng Anh, nên khỏi mất thời gian phiên dịch. Mở đầu, ông Bái cho biết là Bộ trưởng Nguyễn Cơ Thạch kiếu lỗi vì gặp chuyện “đột xuất”, nên không thể tiếp phái đòan như đã hẹn trước với Phòng Thương Mại được. Tiếp theo ông Bái nhường lời cho phía khách. Mike Morrow giải thích lý do của cuộc gặp gỡ, đại ý nói rằng: Giới doanh nghiệp thành phố Seattle tiểu bang Washington dự trù tổ chức một hội nghị với đề tài “Làm ăn buôn bán với Việt nam” (Doing business with Vietnam) vào tháng 9 năm 1990, và muốn mời Bộ trưởng Thạch đến nói chuyện trong dịp này, nhân chuyến ông đến New York tham dự Đại Hội Thường Niên của Liên Hiệp Quốc vào thời gian đó. Cuộc trao đổi bữa nay là để trình bày sơ khởi về nội dung và lịch trình làm việc của Hội nghị, trong đó có phần dành cho Bộ trưởng Thạch tiếp xúc với giới doanh nhân Mỹ trong vùng Seattle và phụ cận.

Ông Bái nêu thắc mắc: Việt nam là một quốc gia lớn có tầm cỡ, mà sao chúng tôi lại phải đến bàn thảo với giới doanh gia của một thành phố? Mike Morrow đáp: Vì hiện nay, chưa có sự bang giao giữa Hanoi với Washington, mà lệnh cấm vận cũng chưa được bãi bỏ, nên chỉ có ở Seattle chúng tôi mới dám “xé rào đi tiên phong” trong việc thăm dò công chuyện giao thương với Việt nam. Đàng khác, tuy chỉ là một thành phố, nhưng riêng công ty Boeing chế tạo máy bay tại đây đã là một thứ business tầm vóc quốc tế rồi. Đó là chưa kể đến ngành khai thác hải sản và nhiều công ty xí nghiệp khác nữa ở trong vùng này qua Vancouver Canada lên đến tận Alaska. Ông Bái gật đầu tỏ ý ghi nhận sự trình bày của Mike, và cuộc trao đổi tiếp tục đi sâu vào một số chi tiết cần thiết sao cho Bộ trưởng có thể quyết định tham gia với cuộc Hội nghị dự trù ở Seattle vào năm tới. Kết thúc, ông Bái hứa là sẽ trình bày lại nội dung cuộc gặp gỡ này với Bộ trưởng Thạch và sẽ chính thức thông báo bằng văn thư cho Mike Morrow ở địa chỉ tại Hong Kong.

Vào cuối tháng 11 năm 1989 đó, thì ở Đông Âu các chế độ cộng sản lần lượt xụp đổ thật là mau lẹ. Lúc tôi gặp chị bạn làm bác sĩ ở bệnh viên Bạch Mai, thì chị hỏi tôi “Anh có thể đóan được một ngày gần đây, liệu Việt nam ta cũng sẽ có cuộc thay đổi như bên trời Âu chăng?” Tôi cũng ậm ờ trả lời là người dân mình chắc cũng mong đợi điều đó lắm đấy. Nhưng sao tôi chưa thấy có dấu hiệu khởi sự chuẩn bị gì cà. Vụ đàn áp Thiên An Môn vừa cách nay có mấy tháng thôi mà. Bà con vẫn còn cảnh giác bất động, mà nhà nước thì rút kinh nghiệm để đề phòng tối đa…

** Câu chuyện tiếp theo mới đáng nói, đó là vào cuối tháng 4 năm 1990, cả tôi và Mike Morrow đều bị công an bắt giữ ở Đà nẵng và đem về giam ở Saigon trong khu vực của Tổng nha Cảnh sát cũ tại góc đường Cộng Hòa và Nguyễn Trãi. Mike bị giữ trong cỡ 3 tuần lễ, rồi bị trục xuất về lại Hongkong. Còn tôi thì bị giữ khá lâu với bản án 12 năm tù về tội “Tuyên truyền chống chủ nghĩa xã hội” của Tòa án Saigon tuyên xử vào ngày 14 tháng 5 năm 1992. Chuyện vụ án chính trị này, tôi đã có dịp viết đến rồi, nay khỏi cần nhắc lại nữa.

Trong bài này, tôi muốn ghi lại chi tiết liên quan đến cuộc gặp gỡ nói trên ở Bộ Ngọai Giao. Đó là trong suốt ba tháng bị thẩm vấn liên tục tại cơ quan an ninh, thì có lần ông Đại tá Quang Minh là điều tra viên căn vặn tôi về chuyên gặp gỡ với Bộ Ngọai Giao. Tôi trả lời việc này là công khai chính thức, chắc là Bộ Ngọai Giao đã phải báo cáo với cấp trên rồi, sao quý vị lại còn hỏi gì đến tôi nữa? Ông Quang Minh nói: Chúng tôi muốn biết thêm về phía ông nữa, chứ dĩ nhiên là Bộ Ngọai Giao cũng đã báo cáo lên thượng cấp rồi. Và rồi cũng như mọi lần, ông đưa giấy bút cho tôi về phòng để viết bài trả lời những câu hỏi mà ông lấy cuốn sổ ra đọc cho tôi chép. Ông hẹn trong 2 ngày sẽ cho người đến lấy bản trả lời này. Tôi cũng tường thuật lại đại khái sự việc như đã ghi ở đầu bài viết này. Nói chung, thì ông Quang Minh đối xử với tôi không đến nỗi tàn tệ nghiệt ngã gì cho lắm, nếu so sánh với một số cán bộ công an khác.

Nhân tiện cũng xin ghi lại ông Quang Minh tên thật là Ngô Văn Dần, người gốc Thanh Hóa, năm 1990 ông vào cỡ trên 65 tuổi. Ông biết rành tiếng Pháp cỡ trình độ tú tài thời Pháp thuộc. Có lần ông nói tiếng Pháp, gọi tôi là “assassin de génie”! (kẻ sát nhân ngọai hạng). Cũng như Chánh án Lê Thúc Anh trước phiên tòa, thì gọi tôi là “thứ cáo già chính trị”! Hai cái biệt danh này kể ra cũng ngộ nghĩnh đấy chứ? Làm sao mà tôi lại có thể dễ dàng quên nó đi được?

Tôi chưa bao giờ gặp gỡ riêng với ông Nguyễn Cơ Thạch, nhưng được nghe nói rất nhiều về ông qua những dịp nói chuyện với những người tôi quen biết. Trước hết là giáo sư Nguyễn Độ là vị thầy dậy tôi ở trường Luật năm xưa. Sau năm 1975, tôi hay đến viếng thăm thầy và chúng tôi chuyện trò rất tâm đắc. Giáo sư Độ cho biết là hồi cuối thập niên 1930, ông có học chung với Nguyễn Cơ Thạch (tuc Pham Van Cuong). Và sau 1975 hai người lại gặp nhau chuyện trò vui vẻ thân thiết bình thường. Giáo sư còn cho biết là bà Thạch là cháu gọi Bà Chánh án Lê văn Thu nhạc mẫu của ông là Cô, nên ngòai tình bạn, hai ông lại còn có liên hệ bà con với nhau nữa. Nay thì cả hai người bạn học này đều đã lìa xa cõi thế gian này, và chắc chắn hai ông đã gặp lại nhau nơi cõi bên kia vậy.

Một số người khác trong gia đình còn cho biết là ông Thạch đã giúp đỡ rất nhiều người trong thân tộc để họ đi định cư ở nước ngòai, ngay từ hồi đầu thập niên 1980, lúc chưa có chuyện “mở cửa với bên ngòai” nữa.

Còn Mike Morrow, thì cho biết là đã quen biết với ông Thạch từ rất lâu, hồi ông còn là Phụ tá Bộ trưởng Ngọai Giao cuối thập niên 1970. Và sau này, khi ông lên giữ chức vụ Bộ trưởng, thì chính Mike Morrow là người ký giả ngọai quốc đầu tiên đã phỏng vấn ông Tân Bộ trưởng Nguyễn Cơ Thạch. Mike còn cho tôi biết ông Thạch có sự hiểu biết nhiều về thế giới bên ngòai, và là một người có đầu óc cởi mở phóng khóang có thể tin cậy được (open- minded and reliable). Rất tiếc là tôi đã không có cơ hội gặp được ông Thạch, để mà có thể tường thuật lại thêm nhiều chi tiết hơn nữa cho quý bạn đọc, mặc dầu đã có hẹn trườc bữa đó, do sự sắp xếp của Phòng Thương Mại ở Hanoi.

Và vị Bộ trưởng Ngọai Giao vừa được thăng chức mấy tháng đầu năm 2011 này có tên là Phạm Bình Minh, thì ông Minh này chính là con trai của ông Nguyễn Cơ Thạch, mà tên thật lại là Phạm Văn Cương. Tôi được người bà con trong gia đình bà Thạch cho biết chuyện này từ lâu, lúc ông Minh còn là Thứ trưởng Bộ Ngọai giao. Thật đúng là cái chuyện “Cha truyền con nối” vậy đó./

California, tháng Chín 2011

Đòan Thanh Liêm