Sau bốn năm háo hức, cuối cùng tôi cũng nhận được món quà ý nghĩa cho Noel. Đó là tác phẩm của Amadine Dabat, người cháu đời thứ năm Hoàng Đế Hàm Nghi viết về những trang đời còn chưa được biết đến của cựu hoàng.

Quyển sách dày 550 trang, vuông vắn, bìa mầu vàng hoàng gia, trang nhã như một hộp kẹo sôcôla đến đúng dịp cuối năm của những ngày lễ hội.

Bản quyền hình ảnhCAO PHONG PHAM

Tựa sách trả lại cho Hàm Nghi địa vị thực dưới đầu đề : 'Hàm Nghi hoàng đế lưu đầy, nghệ sĩ ở Alger'.

Tên quốc gia Việt Nam, dưới triều Nguyễn, từ khi hoàng đế Nguyễn Ánh lên ngôi năm 1802, được đổi thành Đại Nam thời Minh mạng (1820-1841), luôn luôn là một vương quốc có chủ quyền quốc gia. Vì vậy ngôi đầu triều đình được tôn xưng dưới danh tính 'Hoàng Đế'. Từ giai đoạn Hàm Nghi, Giám đốc sự vụ và chính trị Đông Dương Jules Silvestre bắt các cộng sự dịch ra văn bản ngôi thứ này với chữ 'vua'.

Điều này hợp với nhãn quan xấc xược của Trung Hoa không coi Việt Nam là một đế chế có chủ quyền. Từ 'Hoàng Đế' và 'Vua' được dùng lẫn lộn cho đến hết triều đại Nguyễn. Trong cuốn sách của mình, Amandine Dabats cho biết, chị dùng và chọn lại chính danh từ 'Hoàng Đế', nhằm tôn trọng quan điểm chính thức của Việt Nam.

Những vị vua cuối cùng của Việt Nam

Người có đôi mắt vua Hàm Nghi

GS Hà Văn Tấn - "danh sư và nhà khoa học lỗi lạc của VN"

Bản quyền hình ảnhFONDS CAPEC

Cuốn sách chủ yếu trích từ luận án tiến sĩ mà Amandine bảo vệ thành công tại đại học Sorbonne ngày 3/12/2015, tự thân đã được thẩm định bằng những nhà khoa học uy tín Édith Parlier-Renault, Antoine Gournay (hai giáo sư Université Paris-Sorbonne), Philippe Papin (Directeur EPHE), Nora Taylor (giáo sư Học viện nghệ thuật Chicago -SAIC), Vũ Thị Minh Hương (giám đốc viện lưu trữ quốc gia Việt Nam).

Những con số chọn lọc trong tổng cộng 5034 tài liệu, cùng độ dài 14 năm mà Amandine đầu tư cho chủ đề này nói lên sự nghiêm túc, trân trọng độc giả của chị.

Sở hữu một khối tư liệu đồ sộ và đa dạng, Amandine trích dẫn, phân tích, cắt bỏ những mộng mỵ cả hai phía Pháp -Việt đều vô tình hay cố ý 'vẽ rồng thêm chân'. Những tô vẽ chủ yếu mang tính chính trị, hay vụ lợi ấy với thời gian trở nên kệch cỡm và lẩm cẩm.

Bản quyền hình ảnhAMADINE DABAT

'Vai' và 'trò' của Charles Gosselin, 'bạn' đồng thời tác giả sách 'L'Empire d'Annam', được phân tích. Amadine truy xét lý lịch sự vụ của Gosselin, để những nhân chứng lạnh lùng tái hiện bộ mặt thật của nhân vật. Các nhà sử học hẳn tìm ở đây nhiều suy ngẫm về sử lý nguồn, điều gì đáng tin, cái gì loại bỏ.

Những bài viết, nhận xét của Hải Âu, Vũ Thanh Sự, Nguyễn Đắc Xuân…đều được Amandine điểm huyệt.

Bản quyền hình ảnhAMADINE DABAT

Cuốn sách viết ra nhằm mục đích trả lời câu hỏi 'Hàm Nghi là ai và như thế nào ? Là một nhà chính trị ? Hay là một nghệ sĩ ?

Vua Hàm Nghi trong vai trò chính trị, Amandine phác họa ngắn, khái quát, chủ yếu là bản tường trình viết tay thuật lại buổi hỏi cung ngày 11/11/1888 của đại úy Boulangier, sĩ quan chỉ huy việc truy lùng và bắt được vua ngày 29/10/1888.

Biên bản này ghi lại đối thoại giữa vua Hàm Nghi với hai lãnh binh Trưong Quang Ngọc và Nguyen Than Dinh: 'Tụi bay là giặc, bọn phản bội, giống như Đồng Khánh chạy theo Tây. Nhưng Hàm Nghi này không bán nước'.

Cuốn sách chủ yếu khai thác hình tượng một Hàm Nghi nghệ sĩ, một Hàm nghi với một số phận kỳ lạ và những mối tình trăn trở, sóng gió.

Bản quyền hình ảnhCAO PHONG PHAM

Hàm Nghi, một nghệ sĩ

Tôi gặp Amandine lần đầu đúng vào ngày định mệnh của Paris năm 2015. Buổi sáng gặp chị, thì buổi tối quân khủng bố nổ súng vào nhà hát Bataclan , đánh bom ở cửa vào sân vận động Stade de France. Hôm đó chị cho tôi mượn tài liệu bảo vệ luận án tiến sĩ chị viết về vua Hàm Nghi.

Tôi thích thú khi được biết Hàm Nghi đã từng là học trò của nhà điêu khắc thiên tài Auguste Rodin. Amandine đã mang cho tôi xem bức tượng mang tên Eve, người đàn bà đầu tiên trong Kinh Thánh do vua Hàm Nghi tạc. Tôi đã nhận ra những nét tương đồng không lẫn được với tác phẩm cùng tên của Auguste Rodin hiện lưu giữ tại Bảo tàng Nghệ Thuật Cardiff (Walles).

Bản quyền hình ảnhCAO PHONG PHAM

Amandine lúc đó đề nghị tôi tiết chế những thông tin và hình ảnh, đợi chị hoàn thành xong cuốn sách.

Bây giờ với gần 60 họa phẩm, điêu khắc, phù điêu, phác họa in trong sách, bạn đọc sẽ tìm thấy những cung bậc thăng trầm trong tâm hồn người nghệ sĩ tha hương.

Bản quyền hình ảnhAMADINE DABAT

Hàm Nghi đã ba lần trưng bầy các tác phẩm tại Paris : Tại bảo tàng Guimet (1904), phòng tranh Devambez (1909), triển lãm Mantelet Collet (1926). Thế chiến thứ Hai xô đổ những ấp ủ tiếp theo của những nhà tổ chức triển lãm.

Hàm Nghi cũng đã hiến tặng nhà nước Pháp một số họa phẩm, điêu khắc.

Bản quyền hình ảnhHAM NGHI/AMADINE DABAT

Thiết nghĩ lịch sử Mỹ thuật Việt Nam nên có những hoán đổi, dành cho nghệ sĩ đa tài Hàm Nghi vị thế như người mở đầu tài hoa cho tiến trình khẩn hoang về tranh sơn dầu, phấn mầu, điêu khắc hiện đại.

Những giá trị thẩm mỹ lạ lẫm, tư duy sáng tạo mang tính thực tiễn và ứng dụng này, mới chỉ phát triển ở Việt Nam từ tháng 11/1925 với việc thành lập Trường Mỹ Thuật Đông Dương. Ngôi trường mở ra cho các nghệ sĩ Việt Nam chân trời mới về kiến thức hội họa, kiến trúc, điêu khắc ngoài những đặc thù truyền thống sẵn có của nghệ thuật sơn mài, đồ gốm, chạm bạc hay kỹ thuật vẽ tranh thủy mạc, tranh lụa.

Vua Hàm Nghi còn là một nghệ nhân mộc khéo léo. Hiện còn giữ được những giường, tủ làm từ gỗ cây chanh và cam, mà ông tự tay chế tác với những dụng cụ của thợ mộc Alger.

Bản quyền hình ảnhAMADINE DABAT

Những mối tình trắc ẩn

Một nữ sĩ mà tên tuổi có chỗ đứng vững vàng trên văn đàn Pháp đã mê đắm Hàm Nghi, viết cho ông những vần thơ :

Nói về nỗi thất vọng với Người ư, trớ trêu thay !

Chẳng gì có thể lay chuyển một trài tim trơ trơ như thế

Một trái tim dửng dưng, chẳng mảy may thương hại trước một người hấp hối

Một trái tim suy mòn chỉ còn biết náu mình trong đau đớn

Một trái tim chỉ còn tuôn ra khổ đau, nối dài chuỗi khóc than

Và bất hạnh tột cùng là trái tim không có chỗ cho tình yêu.

Cảnh lưu đầy của Người và nỗi xa vắng Người là cặp song sinh

Ngay cả khi trái tim ấy bị một kẻ cai ngục đầy ghen tỵ canh giữ,

Có lẽ nào tự biệt giam mãi trái tim đó ?

Xin đừng xua đi một kẻ thù chịu quỳ gối dưới chân Người !

Ít ra xin cho nó sống, và trút thù hận vào nó.

Dày vò nó đi… Tất cả những gì đến từ Người đều tốt đẹp

Đó là Judith Gautier, văn sĩ nữ đầu tiên bước vào Hàn lâm viện Goncourt, con người đầy rung động, thiết tha với ông, muốn xua đi trong ông những mặc cảm, những suy nghĩ người Pháp chỉ là kẻ thù.

Judith đề nghị Hàm Nghi viết tựa cho tác phẩm 'Livre de Jade', song ông né tránh. Tác phẩm 'Những cánh cửa son' của bà viết về Hàm Nghi cũng bị thất lạc.

Hàm Nghi đã không bước ra khỏi được cái bóng của mình. Lúc đó ông 29 tuổi, còn Judith 55.

Bốn năm sau ông mời Judith đến dự đám cưới của mình ngày 10/11/1904. Ông cưới cô gái mới tròn 20 Marcelle Laloe, con của Chánh án Tòa thượng thẩm Alger. Họ có với nhau ba con.

Bản quyền hình ảnhAMADINE DABAT

Bản quyền hình ảnhAMADINE DABAT

Bản quyền hình ảnhAMADINE DABAT

Hai con gái Nhu May, Nhu Y và con trai Minh Duc của ông đều không học tiếng Việt. Hình bóng một Việt Nam xa xôi với chúng có lẽ chỉ là chú chó có tên Tonkin và chiếc chòi gỗ, mái cong, để chơi trốn tìm, phía trước có chiếc ao bé xíu và mấy khóm sen.

Không rõ khi nào gia cảnh của ông rạn nứt, song những những năm cuối của Thế chiến thứ nhất, Hàm Nghi rơi không trọng lượng vào mối tình với Gabrielle Capek (1889-1983), một cô gái gốc Tiệp mồ côi cha mẹ. Cô tha hương đến Alger, làm gia sư cho nhiều gia đình quý tộc, dạy kèm cho Nhu May, con gái lên bẩy tuổi của ông. Hàm Nghi lúc đó 47, Gabrielle 29.

Mối tình cảm động, đau khổ với cả hai cho ra đời chú bé mang họ mẹ, Jean Capec (1922-1982).

Cuộc tình với Gabrielle như một điều phải xảy đến, ra đời từ hệ lụy.

Cung bậc tâm hồn ông, thăng trầm nghệ sĩ của Hàm Nghi gần gũi với Judith. Điều đó để lại vết thương. Ông đã giữ những bức thư của mùa hạ đầu tiên thế kỷ 20 và những bức thư kế tiếp của Judith cho đến những phút cuối cùng của cuộc đời.

Ai bước qua một mối tình thì cũng đều bị bầm dập như nhau, chẳng có kẻ thắng, chỉ có kẻ thua, và tiếng nhạo cười của Định Mệnh.

Sau này chị gái của vợ ông viết :'Tôi hiểu sâu sắc mối liên hệ của Hoàng tử và cô gia sư. Chỉ vì trong tất cả chúng ta, cô ấy là người duy nhất tương đồng với tính cách Hoàng tử. Cô ấy dịu dàng, Hoàng tử yêu mến điều đó. Ngược với chị tôi, là một viên sen đầm'.

Mối tình trắc trở với Gabrielle trái lại là nguồn cảm hứng cho các tác phẩm điêu khắc của ông.

Hàm Nghi viên mãn trong loại hình này, ông sự vật hóa được hình tượng với những hy vọng, những âu lo. Bức tượng Gabrielle Capec, hay 'Không đề' hiển hiện điều đó.

Bản quyền hình ảnhAMADINE DABAT/HAM NGHI

Ông đã vẽ những bức tranh mới với bút mầu rực rỡ mang hơi thở nhân gian, loại bớt mầu xanh lục trầm buồn vốn chủ đạo thời kỳ trước

Những người Việt Nam hay lên gân, tầm thường, cứng nhắc sẽ cho Amadine là 'náo'. Mặc dù sự láo lếu ra đời và tồn tại của chính sử hiện nay ở Việt Nam nảy nòi chính từ sự bóp méo, một chiều của 'sử đảng' và cho 'đảng xử' các nhân vật, sự kiện. Chúng ta cần những náo động chỉnh hình.

Chị viết: "ngôn ngữ Pháp của Hàm Nghi là một thảm họa, ngài là người tù của ngôn ngữ này và không thể biểu cảm suy nghĩ của mình bằng cách viết. Ngài viết non nớt như một đứa trẻ con. Một bức thư viết nháp đến tám lần…"

Bằng việc tìm sự thật qua sự giao chiếu của các nhân vật, chạm đến cốt lõi của sự việc, rồi đặt mình vào đấy, dũng cảm bỏ đằng sau những sáo ngữ, cung cấp cho bạn đọc khối tài liệu phần lớn chưa được biết đến, Amadine trao lại cho chúng ta chìa khóa sự nhận biết về viễn tổ của chị.

Chắc chắn sẽ có tiếng nói phản đối, nhưng lịch sử chân chính có đòi hỏi cho nhân phẩm của nó.

*Bài viết thể hiện quan điểm và văn phong của nhà báo tự do Cao Phong Phạm.