Nếu hiệu ứng vô chính phủ xảy ra, không thể nói khác hơn là tình trạng mất kiểm soát ở Việt Nam có thể trở nên vô phương cứu chữa, rút ngắn tính chính danh của chính thể và ghê gớm hơn nhiều là xâm hại những gì còn lại của một lịch sử văn hóa.

Tình trạng quá thiếu chính danh của cơ quan bảo vệ luật pháp khiến người dân không khỏi chạnh nhớ vụ việc một nhóm 50 tên côn đồ tấn công dân chúng ở huyện Tiên Lãng, Hải Phòng với mục đích đẩy đuổi dân khỏi mảnh đất chôn rau cắt rốn của họ. Chỉ sau khi nông dân phẫn uất gào thét, cơ quan công an Tiên Lãng mới vào cuộc để làm rõ hành vi một doanh nghiệp thuê mướn đám đầu gấu kia hành hạ dân oan.

Tiên Lãng lại là vùng đất nơi đã từng xảy ra sự kiện Đoàn Văn Vươn chấn động vào đầu năm 2012, với đồng tác giả của vụ can thiệp cướp đất chính là những lãnh đạo của chính quyền huyện - một đối tượng mà người dân Tiên Lãng không ngại ngần chỉ mặt “còn tệ hơn chó!”.

Nhưng xem ra, ngay cả nhân dân cũng đã bất công với loài chó - vốn được xem là thú nuôi trung thành nhất với con người. Chỉ có những kẻ trộm chó mới nên được đem ra so sánh với loại người “ăn đất” mất nhân tính.

Trộm chó lại đang là một mầm mống gây kinh hoàng ở nông thôn miền Bắc. Sự tăng tiến vượt bậc của những tên trộm được thăng hoa bằng thứ súng hoa cải nhập lậu từ đất nước của người bạn có tên “Bốn Tốt”, nay được dùng để bắn trả “người thi hành công vụ”.

Đã có không ít trường hợp “người thi hành công vụ” phải nhận lãnh thương vong khi đuổi bắt kẻ trộm chó.

Khi cuộc sống bị đẩy đến đường cùng, ngay cả giai cấp vô sản cũng quay ra cắn xé lẫn nhau.

Người ta nghe thấy ngày càng nhiều câu chuyện người dân thay thế cho lực lượng chức năng nhà nước để xử tử kẻ trộm chó. Đã có đến hàng chục vụ đồng loại giết nhau như thế trong vài năm qua.

Đốt xe và đánh hội đồng đến chết - như một đặc trưng ghê sợ của nông thôn hiện đại miền Bắc. Sự mô tả đã lên đến cao độ khi hàng trăm người dân, với gậy gộc và cả dao rựa trong tay, tấn công và giẫm đạp đến chết những kẻ bất lương đang rên rỉ - âm điệu giống hệt những con chó bị chúng bắt cóc.

Báo chí Việt Nam, sau một thời ngơ ngác, đã chợt bừng tỉnh khỏi cơn mơ màng.

Nhưng các ban biên tập cũng chỉ đến mức dè dặt nêu câu hỏi: vì sao đám đông lại trở nên hung hãn đến thế?

Cũng vẫn là những người được gọi là nhân dân đó, cũng vẫn là những người thuộc giai cấp bị trị và một phần trong họ đang chớm có dấu hiệu của kẻ cùng đinh.

Nhưng những kẻ cùng đinh lại lý giải rằng sự bần hàn của họ được khơi nguồn từ chính thái độ tột cùng của cực quyền: đa số nhân viên công lực là những kẻ vô cảm, chỉ quan tâm những gì có lợi cho mình.

Thực tế là, đa số vụ trộm chó đã chẳng hề được các nhà chức trách quan tâm. Cũng bởi không ít thành viên trong khối chức trách lại là những tín đồ trung hiếu của một thứ dị đạo mà người dân ví là “vitamin gâu gâu”.

Trong hai từ “nhân dân” và “quan chức” ấy, ai là kẻ hung hãn và mất nhân tính hơn?

Vụ Tiên Lãng chứng kiến cảnh đối đầu giữa dân và chính quyền

Nhưng khi sự việc đã bị đẩy đến giới hạn tột cùng, công an và tòa án luôn lập tức xuất hiện nơi công đường, và người ta xử án những kẻ chỉ đi bảo vệ cái mà pháp luật không thể hoặc không muốn bảo vệ.

Những cái án đã thành hình đối với những người dân thẳng tay với kẻ trộm. Nhưng còn một loại kẻ trộm khác móc của từ túi người dân thì vẫn công nhiên dàn mặt nơi công đường. Phải chăng đó cũng là một thứ luật thổ phỉ, không khác mấy thứ luật rừng mà người dân đang dùng để đối phó với đồng loại cùng cảnh ngộ với họ?

Xã hội Việt Nam đang manh nha những thứ luật rừng như vậy, từ nông thôn đến thành thị. Nếu trước đây chuyện đánh chết kẻ trộm chó chỉ mới được kể ở hai tỉnh Nghệ An và Hà Tĩnh, thì sau này nó đã được dân gian hóa ở khá nhiều địa phương như Thanh Hóa và ngay tại thủ đô Hà Nội - nơi được coi là bộ mặt của dân tộc “ngàn năm văn hiến”.

Hà Nội cũng là nơi có đầy đủ các quan chức cao nhất, những chủ tọa có gương mặt nghiêm khắc với tội danh chính trị nhưng lại dường như bỏ quên thảm cảnh xã hội đang cận kề, tự mang trong mình căn bệnh chủ quan duy ý chí đối với một trong những nguy cơ có thể gây thảm họa cho “sự tồn vong của chế độ” - như cảm thán của Tổng bí thư đảng chỉ cách đây không quá lâu.

Chính thể mất kiểm soát?

Mầm mống hỗn loạn xã hội được cảm hứng từ những phản ứng tự phát của hành vi vô chính phủ. Từ ý thức tuân thủ luật pháp vào thời chỉnh chu pháp luật, người dân đang đánh mất dần nhận thức về sự tồn tại của một chế độ và cả về một nền văn hóa lâu đời hơn nhiều so với chế độ đó.

Trong hơn hai mươi năm qua kể từ khi mở cửa, đất nước này đã chạy theo tăng trưởng kinh tế và vơ vét cá nhân mà gần như lãng quên trách nhiệm bảo tồn bản sắc văn hóa của nó, cho dù các nghị quyết của Đảng vẫn không ngớt nói đến những tính từ “đậm đà” và “tiên tiến”.

Giáo điều sẽ đẻ ra giả tạo và thái độ bất tuân. Sự bất tuân thủ của người dân giờ đây đã vượt qua ranh giới của tâm lý cam chịu trong bức xúc, khi đang tiến sang lãnh địa gieo mầm của những bức xúc được chuyển hóa thành phản ứng tự phát.

Tất cả những hệ lụy xã hội lại phát sinh từ tình trạng nền kinh tế bị lạm dụng và phải chịu cảnh bị lợi dụng quá sức chịu đựng. Từ Bắc chí Nam, những tập đoàn lợi ích thay nhau vò xé cơ thể mòn mỏi của dân tộc và khiến cho ngày càng nhiều dân đen trở nên gày giơ xương. Đến khi đó, quy luật tự ứng biến: những kẻ cùng quẫn biến phản ứng tự phát thành lối hành xử bất tuân pháp luật, không cần đến pháp luật.

Tinh thần bất cần vô chính phủ ấy giờ đây đang có triển vọng lan tràn trong dân chúng và ở nhiều tỉnh thành. Một hậu quả quá nguy hiểm mà chính quyền hình như không thể nhìn thấy là những người dân bị coi là quá khích nhất đang nhìn rõ cái được gọi là “giới hạn sợ hãi” và sẵn lòng “vượt qua sợ hãi”, dù rằng tinh thần sẵn sàng đó chỉ tiềm ẩn nơi vô thức.

Những dấu hiệu bạo ngược vô chính phủ trở nên lộ thiên một cách ngạo ngược và dường như không thể lý giải trong con mắt vô cảm của chính quyền các địa phương.

Vô cảm chính quyền lại dẫn đến sự xúc phạm đến giai tầng dân chúng bị cai trị. Quan chức càng tham lam và càng vô cảm thì người dân lại càng có lý do để thể hiện lòng quyết tâm chống trả của mình.

Không thể nói khác hơn là một nguồn dẫn từ hiện trạng vô chính phủ như thế đã khiến cho tình trạng chống người thi hành công vụ mỗi lúc càng mạnh mẽ và quyết liệt hơn. Ở nhiều nơi và vào nhiều thời khắc, không thiếu gì cảnh thanh niên tấn công những cảnh sát giao thông chuyên “núp lùm” ăn tiền người đi đường. Nhưng chính danh hơn nhiều là dũng khí dân oan sẵn sàng chống trả lực lượng cưỡng chế đất đai.

Chỉ có điều, những biểu hiện tự phát và vô chính phủ của người dân đang diễn ra một cách manh mún và tản mát. Câu hỏi còn lại chỉ là đến khi nào những mảnh vỡ ấy sẽ góp nhặt với nhau để trở thành một cái gì đó kinh hoàng hơn - như một sự đối lập có tổ chức đối với các tổ chức thi hành công vụ của chính quyền?

Nếu tương lai không mong muốn đó xảy ra, không thể nói khác hơn là tình trạng mất kiểm soát ở Việt Nam có thể trở nên vô phương cứu chữa, rút ngắn tính chính danh của chính thể và ghê gớm hơn nhiều là xâm hại những gì còn lại của một lịch sử văn hóa.

Bài viết thể hiện quan điểm và văn phong của tác giả, một nhà báo tự do ở TP Hồ Chí Minh.

BBC