Thời niên thiếu, tôi từng say đắm truyện khoa học viễn tưởng, từ loại du hành vào các thiên hà xa xôi đến loại đi vào lòng trái đất nóng chảy, huyền bí. Nhưng thích nhất vẫn là loại truyện mà nhân vật chính là các chú rô-bốt nhìn bề ngoài như người thật lại có năng lực siêu nhiên, siêu phàm.

Tôi từng ước mình có một chú rô-bốt luôn ở bên cạnh, khi cần hỏi từ đây lên Mặt Trăng bao xa là chú trả lời ngay. Khi cần bảo chú làm toán giùm, hay học thuộc bài rồi dùng phương tiện “truyền âm nhập mật” để nhắc vào tai tôi mặc dù ở xa vài ba cây số.

 

Ước mơ lụi tàn dần cho đến một hôm bỗng sực nhớ, tất cả những năng lực siêu nhiên đó hiện đã có mặt quanh ta, chỉ có điều không ở dưới dạng chú rô-bốt giống con người. Chỉ cần chiếc điện thoại di động cỡ trung, bạn cũng đã có thể bật phần mềm hỏi đáp lên, hỏi các câu (bằng tiếng Anh) như từ Trái đất lên Mặt Trời bao nhiêu cây số, tốc độ âm thanh là bao nhiêu, nhiệt độ hiện nay ở Tokyo là mấy độ, tỷ giá đô-la Úc hôm nay bao nhiêu... Máy sẽ trả lời rành rọt còn hơn chú rô-bốt trong trí tưởng tượng ngày xưa của tôi.

Mới hôm kia, báo chí tường thuật một ứng dụng mới, chỉ cần dùng máy chụp ảnh trên điện thoại quét qua bài toán giải phương trình, bấm một cái là có kết quả ngay. Nếu cần máy sẽ cho bạn biết cách giải bài toán từng bước, từng bước để chép nộp cho thầy.

Hầu như nhiều điều mấy chục năm về trước người ta còn đưa vào các truyện khoa học viễn tưởng nay đã thành hiện thực nhưng ít ai để ý. Đã có xe hơi tự lái, tự đỗ khi cần tự chạy từ ngoài sân đỗ vào cửa đón bạn; đã có máy bay không người lái, ở suốt trên trời khi cần người ta bấm nút sai nó xuống ném bom giết người ở tận Trung Đông. Chuyện hai người ở hai đầu Trái Đất nói chuyện mà thấy mặt nhau thì quá thường rồi.

Thế nhưng có những khác biệt giữa chú rô-bốt ngày xưa và máy móc tự động ngày nay. Ngày xưa các chú sống theo ba nguyên tắc mà nhà văn khoa học viễn tưởng Isaac Asimov đặt ra: Rô-bốt không được hại con người; Rô-bốt phải tuân lệnh người trừ phi lệnh đó xung đột với nguyên tắc đầu tiên; Rô-bốt phải tự bảo vệ mình miễn sao không vi phạm nguyên tắc đầu và nguyên tắc thứ nhì.

Ngày nay, máy tính, mạng Internet mạnh hơn, thông minh hơn các chú rô-bốt nhiều. Thế nhưng giả thử có ai dùng Facebook để lừa đảo người khác, mặc dù thuật toán dễ dàng cho Facebook biết ngay họ có ý đồ lừa đảo (dựa vào quá khứ sử dụng của người này) nhưng Facebook vẫn dửng dưng để mặc kẻ xấu dụ dỗ người cả tin. Các máy bay drone không người lái ngoan ngoãn giết người không gớm tay. Máy tính bảng dễ dàng biết người dùng chúi mặt vào màn hình quá lâu, có hại cho sức khỏe nhưng đời nào nó tự tắt, tự phát tín hiệu cảnh báo.

Và những vấn đề đạo lý hiện đang cản trở các chú rô-bốt hoàn thiện hơn nữa: Giả thử xe không có người lái, gây tai nạn thì ai chịu trách nhiệm?

Khoa học viễn tưởng đã đến nhưng từ năng suất cho đến hạnh phúc, nó không làm con người thỏa mãn. Những tưởng với những đột phá trong công nghệ, từ các phần mềm đơn giản như bảng tính Excel đến các cơ sở dữ liệu khổng lồ, con người sẽ làm việc hiệu quả gấp trăm lần ngày xưa. Có ai tưởng nỗi chỉ cần cái laptop là có thể tính toán tiền lương cho cả chục ngàn người. Nhưng không, năng suất lao động của nhân loại không tăng được chút nào cả.

Còn nói về chuyện hạnh phúc, cứ nhìn vào bất kỳ tấm ảnh nào miêu tả con người ngồi cạnh nhau trong tiệm ăn, trong phòng chờ sân bay không nói chuyện với nhau mà mỗi người chúi mũi vào màn hình riêng của mình mới thấy càng ngày cuộc sống ảo càng lấn lướt cuộc sống thật.

Ngày xưa truyện khoa học viễn tưởng khai thác đề tài chiến tranh giữa người máy với con người; nay máy móc đang hủy diệt hay thay đổi tận gốc rễ nhiều ngành nghề mà ít ai để ý như sách báo, in ấn, âm nhạc. Chẳng bao lâu nữa, các ngành dịch vụ như khách sạn, taxi sẽ bị xáo động dữ dội do chi phí sắp xếp để bên cung gặp bên cầu nhờ máy móc mà xuống thấp bằng không bèn nảy sinh các dịch vụ mới như Uber, như Airbnb... Nói chung nền kinh tế chia sẻ sẽ lên ngôi, nền kinh tế cung ứng truyền thống sẽ mai một.

Có lẽ tất cả những nghịch lý này đang diễn ra và ngày càng mạnh hơn là do ngày xưa mọi truyện khoa học viễn tưởng đều giả định xã hội đồng nhất, ai cũng tiếp cận máy móc như nhau. Còn ngày nay, bên cạnh những người thừa hưởng hay chịu đựng các tiến bộ công nghệ mới nhất vẫn còn một tỷ lệ rất lớn nhân loại đứng ngoài rìa, ngày càng tụt lại đằng sau.

Ở đó, sự mù quáng sẽ thổi bùng xung đột tôn giáo, sắc tộc, tô đậm lòng tham, sự thù hận... những điều mà không máy móc nào giải quyết được. Có lẽ vì thế giấc mơ khoa học viễn tưởng vẫn luôn là giấc mơ nằm ở phía trước, xa thật xa.

 

Nguyễn Vạn Phú

 

(Blog Nguyễn Vạn Phú)