Samanthi Dissanayake tới tại miền Trung Việt Nam để tìm hiểu về nỗ lực khám phá các cổ vật trong tàu bị đắm từ những thế kỷ trước:

Một ngày nóng nắng tháng Sáu, một nhóm các nhà khảo cổ chen chúc trên một chiếc thuyền máy ra thăm dò tám đảo đá ngoài khơi Việt Nam.

Cù Lao Chàm là nơi có bãi biển nhiệt đới nổi tiếng, những vách đá granite và hàng đàn chim yến bay lượn trên không.

Đây là vùng biển có tàu thuyền đắm và đó là lý do các nhà khảo cổ từ Mỹ, Úc và Nhật tới đây.

Trưởng nhóm là Mark Staniforth, một nhà khảo cổ hàng hải người Úc với 40 năm kinh nghiệm.

Ít ai chờ đợi sẽ bất ngờ tìm thấy dấu vết tàu thuyền đắm tại điểm dừng thuyền này thế nhưng các thành viên mang áo lặn vẫn thử xuống biển tìm kiếm.

Đột nhiên họ xuất hiện trở lại mặt nước, đầy phấn khích và chuyền tay nhau những vật vừa tìm được.

"Có hàng đống mảnh bát ở đây," một người kêu lên.

Chồng chất và xen lẫn vào đá ngầm, họ tìm thấy những mảnh vỡ bằng gốm, đất nung nâu, một mảnh gốm sắc nhọn với nước men màu xanh xám, đáy một chiếc nồi cao thành màu đỏ...

Một mảnh vỡ, ông Staniforth nói, có thể có niên đại từ thế kỷ thứ 13 đời nhà Trần của Việt Nam.

Khi tàu bị đắm, thường tất cả những gì còn lại hàng thế kỷ sau đó là đồ gốm sứ – những thứ khác đã trở thành thức ăn cho động vật biển.

Các nhà khảo cổ đặt những vật này trở lại đáy biển để giữ gìn nơi đây cho các cuộc nghiên cứu tương lai của Viện Khảo cổ học Việt Nam.

Điểm được lựa chọn gần như là ngẫu nhiên, nhưng nó là nơi có nhiều khả năng đã có tàu đắm.

Ngày hôm sau, một ngư dân tên Trần Lang đã đưa các nhà khảo cổ đến một nơi ông nói rằng đã từng thấy một khối đá dài nằm ở đáy biển.

"Đó là một mỏ neo bằng đá cổ," Jun Kimura, một chuyên gia về đóng tàu thời cổ xưa nói khi trở lại mặt biển.

"Có lẽ là Trung Quốc. Có thể vào thế kỷ 12 hay 13." Người ta đã tìm thấy những chiếc mỏ neo khác ở Đông Nam Á, nhưng không phải ở Việt Nam.

Neo tàu thuyền không nhất thiết là bằng chứng của một vụ đắm tàu, nhưng sóng nước lên ở khu vực này cũng nói lên một điều gì đó.

Nghĩa trang tàu thuyền đắm

Thành công của các nhà khảo cổ trong hai ngày lặn dưới biển ở Cù Lao Chàm là nhờ cả kỹ năng và sự may mắn, nhưng mọi dấu hiệu cho thấy bờ biển miền Trung Việt Nam giàu một cách khác thường những di vật của tàu thuyền đắm.

Khi trời quang mây tạnh thì dường như mọi sự thật bình yêu nhưng thời tiết có thể thay đổi trong chốc lát.

Chỉ riêng trong năm 2013 có tới chín trận bão.

"Đây là một nghĩa địa tàu đắm," ông Đoàn Huy Giao, chủ một bảo tàng tư nhân đặt trên một ngọn đồi nhìn ra vịnh Đà Nẵng, phía Bắc của Hội An, nói.

Xa hơn về phía nam, ở tỉnh Quảng Ngãi, nơi ông Giao lớn lên, tám xác tàu đã được tìm thấy chỉ trên một bãi biển.

Trong suốt hơn 2.000 năm các thương thuyền đã đi qua các hòn đảo màu mỡ - quần đảo Moluccas, ở miền đông Borneo - và từ đó đi tới Trung Quốc, đất nước của lụa, trà và các loại đồ gốm sứ tinh tế nhất.

Người ta từng gọi đây là Con đường Tơ lụa trên biển, mặc dù nhiều người cho rằng nó thực sự là con đường gốm sứ.

Trên đường đi, tàu bè sẽ chạy ôm theo bờ biển Việt Nam, giữ đất liền trong tầm nhìn của họ. Thuyền nhỏ chở đồ gốm loại rẻ sẽ chạy đan xen giữa các cảng.

Thuyền buồm gỗ Ả Rập chạy trên tuyến đường này từ thế kỷ thứ 9 - 10. Mãi sau này, thuyền buồm châu Âu cũng chạy qua đây, hòa vào dòng tàu bè đông đúc.

Nhưng ngay khi công nghệ lặn bắt đầu cho phép phát hiện tàu đắm dễ dàng hơn vào giữa thế kỷ trước thì Việt Nam lại rơi vào chiến tranh và sau đó là tình trạng cô lập dưới chế độ cộng sản.

Đối với thế giới bên ngoài thì những gì được giấu kín dưới đáy biển chỉ trở nên rõ ràng hơn về khi đất nước này bắt đầu mở cửa vào những năm 1990.

Phát hiện nổi tiếng đầu tiên là con tàu đắm ở Vũng Tàu, miền Nam Việt Nam, một con tàu từ thế kỷ 17 trên đường tới châu Âu, với 48.000 mảnh gốm, trong đó có một số bình sữa đầu tiên cho thị trường trà ở châu Âu vốn đang phát triển mạnh. Được khai quật thương mại vào năm 1991, hơn một nửa đồ gốm vớt lên đã được công ty Christie bán đấu giá với giá 7,3 triệu đô.

Phát hiện kế tiếp là tại Cù Lao Chàm, vẫn được gọi là Kho tàng Hội An.

Các tàu cá bắt đầu vớt lên các loại đồ gốm màu xanh và trắng rất đẹp, với trang trí hình rồng, cá chép và được trang trí hoa lá cầu kỳ, và chúng nổi bật khi được bày tại các chợ của thành phố cảng.

Khi hai nhà buôn đồ cổ người Nhật bị bắt giữ khi đang tìm cách đưa các cổ vật ra nước ngoài, chính phủ Việt Nam đã can thiệp và việc khai quật bắt đầu.

Khoảng một phần tư trong số một triệu đồ vật vớt được từ những gì có nhiều khả năng là một chiếc tàu buôn của Trung Quốc chất đầy đồ gốm sứ Chu Đậu sản xuất tại lò gốm thời trung cổ nổi tiếng ở Việt Nam. Nó cho thấy các thợ thủ công Việt Nam cũng có thể sánh vai với thợ Trung Quốc.

Việt Nam giữ lại những cổ vật quan trọng nhất và công ty thực hiện việc lặn vớt được bán đấu giá phần của họ.

Nhưng lần này số tiền thu được không gây ấn tượng như trước và một số vật có thể tìm mua trên mạng mua bán e-Bay với giá chỉ khoảng 47 đô.

Trong khi đồ gốm vớt được ở Vũng Tàu và cả một kho tàng vớt được ở Hội An đều là từ hai con tàu buôn của Trung Quốc thì cũng không nghi ngờ gì rằng đã từng có tàu thuyền châu Âu chạy qua đây.

Các ghi chép cho thấy trong suốt năm thế kỷ, từ năm 1500, Bồ Đào Nha, Tây Ban Nha, Anh, Pháp và Hà Lan đều từng có tàu bị đắm trong vùng biển Việt Nam. Một số tàu đắm ở khu vực Vịnh Bắc Bộ, một số khác ở quần đảo Hoàng Sa, một vùng biển nguy hiểm và nay đang có tranh chấp, và cả ở các nơi khác nữa.

Ở đâu đó quanh Cù Lao Chàm, nơi mà nhóm các nhà khảo cổ của Staniforth đã tới lặn tìm, hai con tàu của Hà Lan, Maria de Medicis và Gulden Buijs đã bị đắm do một cơn bão. Đó là ngày 26 tháng 11 năm 1641 trên đường tới Batavia (Jakarta ngày nay) từ Formosa (nay là Đài Loan).

Vị trí chính xác của những con tàu này còn chưa được xác định, nhưng một số hàng chúng chở theo có thể vẫn còn dưới đáy biển.

Ông Staniforth cho rằng có thể hàng ngàn con tàu đã bị đắm ngoài khơi bờ biển Việt Nam.

Và nó không chỉ là những con tàu đắm. Chắc chắn có những bến cảng cổ xưa có niên đại cả hàng ngàn năm, nay đã bị ngập dưới mực nước biển sau nhiều thế kỷ. Có thể có tầng tầng lớp lớp lịch sử chồng lên nhau tại vùng biển này.

Những ghi chép còn lưu giữ được tại châu Âu, và sự thiếu vắng của các tài liệu như vậy từ châu Á, có nghĩa là hiểu biết về thương mại quốc tế có thể bị bóp méo. Bằng chứng về dòng chảy thương mại khổng lồ có thể có với châu Á – thể hiện trên những con tàu của những nhà tư bản xuyên quốc gia đầu tiên trên thế giới - có thể đang nằm ẩn ngay dưới lòng biển.

Nếu các nhà khảo cổ học có thể nghiên cứu những tàu thuyền bị chìm và hàng hóa mà chúng chuyên chở, họ sẽ có thể dựng lại câu chuyện về các nhà tư bản toàn cầu đầu tiên đó. Nhưng để làm được như vậy, họ cần đến trước những người săn lùng các kho báu.

Những người sưu tầm từ tàu đắm

Bãi biển Bình Châu là nơi phát hiện được ba xác tàu đắm trong những năm qua. Tại đây tập trung khá đông những ngư dân kéo các thùng đựng cá hay ngồi vá lưới và sửa lại dây tàu thuyền.

Đường phố bụi bặm, các cửa hàng trống rỗng. Bạn có thể thấy ngay tại sao ngư dân sẽ chộp lấy bất kỳ cổ vật nào từ đại dương và bán chúng - cũng giống như họ bán những gì đánh bắt được hàng ngày – cho bất cứ ai sẵn sàng trả giá.

Ông Giao nói rằng cách đây không lâu ngư dân tìm thấy tàu thuyền đắm và vớt hàng hóa từ các con tàu đắm này ba hoặc bốn năm trước khi giới chức tới để điều tra. Nay, ông nói, các cơ quan chức năng đến rất nhanh để vớt hàng hóa từ con tàu đắm với sự giúp đỡ của một công ty  trục vớt tàu địa phương, và thỏa thuận cách chia những gì vớt được.

Hoạt động này không được một nhà khảo cổ học chuyên về dưới nước giám sát và người ta lo sợ rằng địa điểm sẽ bị hư hỏng, hàng hóa bị phân tán, và những ghi nhận lịch sử bị mất đi.

Một thành viên khác của nhóm nghiên cứu, nhà khảo cổ học người Mỹ Debbie Shefi, chỉ ra rằng nếu không được bảo tồn một cách chuyên nghiệp, thì những cổ vật này sẽ hỏng dần.

Nằm chôn vùi dưới đáy biển trong một môi trường không có oxy sẽ giúp bảo quản tốt chúng. Thậm chí đưa chúng vào môi trường nước ngọt cũng là một quá trình cần phải được xử lý chậm và cẩn thận, chưa nói gì tới chuyện những vật này ra trong không khí.

Nhà sưu tầm đồ cổ cao tuổi và nổi tiếng nhất của Hội Anh, ông Diệp Đồng Nguyên, sống trong ngôi nhà thiếu ánh sáng vì chất đầy đồ gốm sứ mà ông yêu qu‎ý.

"Tôi là người lưu giữ những kỷ niệm", ông nhấn mạnh.

"Tất cả những đồ vật này là của tôi. Tôi không muốn bán chúng. Tôi sẽ chỉ bán nếu có các vật như giống hệt nhau."

Bất kỳ cái nào bị bán đi thì sẽ đều là một mất mát cho giới nghiên cứu, Shefi nói.

Từ đại dương

Nhưng kể cả bộ sưu tập của Diệp Đồng Nguyên cũng không thể sánh được với bộ sưu tập của một nhà sưu tầm ở Quảng Ngãi, ông Lâm Dũ Xênh, người cách đây không lâu đã mua được một loạt những cổ vật đáng kể.

Ngư dân tìm thấy những tấm gỗ đen nằm rải rác trên cát, những chiếc đĩa gốm và bát men khác lạ, và những chậu đất sét lớn trên bãi biển sau một cơn bão cách đây vài năm.

Họ định dùng gỗ để làm thành bàn ghế nhưng ông Lâm Dũ Xênh đã đến và thuyết phục họ bán cho ông những thứ họ tìm được.

Gỗ và nhiều di vật hiện đang được lưu giữ tại nhà ông ở thị trấn gần đó.

Ông Jun Kimura tin rằng đây có thể là một trong những con tàu đắm quan trọng nhất tìm thấy ở Việt Nam, hoặc thậm chí ở vùng Đông Nam Á.

Hóa ra đây là con tàu được đóng vào thế kỷ thứ 7 hoặc thứ 8 chở đồ gốm Trường Sa (Changsha) quý hiếm. Các lò gốm Trường Sa chỉ phát triển khoảng 150 năm trong triều đại nhà Đường của Trung Quốc và có thiết kế độc đáo và táo bạo. Nhưng chỉ có rất ít những sản phẩm gốm này được tìm thấy bên ngoài tỉnh Hồ Nam, Trung Quốc, nơi chúng được sản xuất.

Con tàu lớn này đã khởi hành từ Trung Đông, Nam Á qua và đến Trung Quốc. Có thể nó đang trên về khi gặp thiên tai.

Trên tàu có những chậu đất sét màu nhạt với chữ Hán, Ả Rập, những chữ giống như chữ Ấn Độ, và cả hình ngôi sao của David. Nó là bằng chứng quan trọng cho thấy thế giới đã̉ gắn kết từ rất xa xưa.

Hơn một ngàn năm trôi qua trước khi chúng xuất hiện trở lại từ đáy biển nơi từng bị chôn vùi.

Tìm thấy nơi đắm tàu như vậy quả là "giấc mơ của một nhà khảo cổ học” nhưng để sắp xếp lại những gì ông Lâm Dũ Xênh đã mang về từ bãi biển sẽ là cả một khối lượng công việc rất lớn.

Những thứ ông có không hề được sưu tầm một cách khoa học, không được bảo quản và lưu giữ thích hợp, và cũng không có khái niệm những vật này đã được sắp xếp như thế nào trên tàu.

Tồn tại 1.000 năm dưới nước nhưng khi lên cạn chúng đang bắt đầu bị hủy hoại. Liệu bao nhiêu trong số này sẽ còn tồn tại trong vòng 10 năm tới?

Toàn bộ bộ sưu tập lộn xộn của ông Lâm Dũ Xênh mà ông bắt đầu cách đây 15 năm thật đáng ngạc nhiên. Ông sưu tập được cổ vật từ 12 con tàu đắm tại Việt Nam, với hàng chục ngàn đồng tiền được cất trong các hộp nhựa, đồ gốm sứ đời Tống chất đống trên kệ, các chụm vại lớn nhỏ, bình nước bằng đất nung màu nâu sẫm.

Thật bí ẩn là một số ảnh gốm Trường Sa "từ một con tàu đắm ở miền Trung Việt Nam" đã xuất hiện trên trang web của một đại lý đồ cổ Singapore. Những vật này hiếm tới mức các nhà khảo cổ tin rằng chúng mới được đưa ra khỏi Việt Nam gần đây thôi. Ông Lâm nói nó không liên quan gì tới ông – các nhà sưu tầm đến xem đồ của ông, nhưng ông đã không bán cho họ bất cứ một vật gì.

Nhiều nhà bảo tồn từ chối nghiên cứu bộ sưu tập của ông Lâm trên nguyên tắc, vì nó thuộc sở hữu tư nhân và có nguy cơ bị bán đi. Nhưng một số người khác đã bắt đầu công việc của phân loại các hàng hóa từ con tàu này, và lập luận rằng nếu không lịch sử sẽ bị mất đi.

Không có cơ quan quốc tế này để có thể xin tài trợ cho khảo cổ học dưới nước. Unesco là một ví dụ. Họ công nhận quần thể Cù Lao Chàm là Khu Bảo tồn Sinh quyển Thế giới (World Biosphere Reserve) và Hội An là một Di sản Thế giới, nhưng không cung cấp tài trợ cho nghiên cứu.

Có lẽ một trong những cách Việt Nam biện hộ được cho việc chi tiêu nguồn lực ít ỏi vào các nghiên cứu về tàu đắm là coi việc này như một đầu tư cho ngành du lịch - bởi vì câu chuyện về các tàu thuyền bị đắm là thứ mà khách du lịch chắc chắn sẽ trả tiền để được trải nghiệm.

Miền Trung Việt Nam có biển nhiệt đới với những bờ rất đẹp. Thật dễ hình dung ra một "tuyến đường di sản của những con tàu đắm" – vừa đi nghỉ vừa tìm hiểu về tàu đắm, lịch sử vừa lặn dưới biển ngắm cảnh quan kỳ thú.

Có lẽ Việt Nam sẽ phải lựa chọn trước khi quá muộn.