Hùng Tâm/Người Việt

Quân phiệt Cộng Sản Cuba trong buổi giao thời

Truyền thông Hoa Kỳ - và nhà báo thông ngôn của xứ khác - gọi chuyến thăm viếng Cuba vừa qua của Tổng Thống Barack Obama là biến cố có ý nghĩa lịch sử vì từ 88 năm nay mới có một tổng thống Hoa Kỳ đặt chân lên đảo quốc này. Có lẽ, đấy là ý nghĩa lịch sử cho sự nghiệp của ông Obama, chứ chưa hẳn là cho người dân Cuba. Sau khi ông Obama ra về, cựu Lãnh Tụ Fidel Castro nay đã 90 tuổi liền có một bài đả kích vị tổng thống thượng khách của người em là Chủ Tịch Raúl Castro. Cũng có ý nghĩa lịch sử vì Fidel ngợi ca thành tích của chế độ Cộng Sản Cuba do ông sáng lập và chối từ lời kêu gọi cải cách của ông Obama.

Toàn là chuyện lịch sử cả, trong ý nghĩa là quá khứ. Tương lai rồi sẽ ra sao?

Hồ sơ Người Việt sẽ tìm hiểu về tương lai ấy, giúp cho các nhà báo thông ngôn ở gần xa.

Một chế độ quân phiệt đỏ

Trong nhiều thập niên, truyền thông Hoa Kỳ thường mô tả Cuba như một quốc gia theo chế độ Cộng Sản. Có một phần sự thật trong đó, nhưng một phần thôi thì chưa thể là sự thật.

Sau khi lật đổ chế độ độc tài Fugengio Batista năm 1959, Fidel Castro lên cầm quyền và áp dụng chủ thuyết Mác-Lênin để cai trị. Nhưng như nhiều lãnh tụ Nam Mỹ, ông lại xây dựng và củng cố một tổ chức lãnh đạo trong tay các tướng lãnh thân tín với gia đình Castro.

Sáu chục năm sau, là ngày nay, tổ chức ấy vẫn tồn tại - và sinh con đẻ cái. Từ khi thành lập, Chính Quyền Cuba là sản phẩm của quân đội (tạm dùng chữ này), không phải của đảng Cộng Sản Cuba. Từ khi làm cuộc cách mạng với lực lượng quân sự, Castro dùng quân đội để kiểm soát cả chính quyền lẫn toàn dân. Ông không tin vào đảng mà dùng nó như bình phong để mê hoặc người dân với lý tưởng độc lập của José Marti và tư tưởng Mác-Lê, chứ tập trung quyền lực vào quân đội và các tướng dưới quyền.

Theo lý luận dân chủ, người ta có tam quyền phân lập là Hành Pháp, Lập Pháp và Tư Pháp. Theo lý luận Cộng Sản thì ta có đảng ở trên, nhà nước ở dưới, để cùng cai trị toàn dân theo đường hướng của đảng. Theo tổ chức Castro, người ta có quân đội ở trên, đảng và nhà nước Cộng Sản ở dưới. Điều ấy có nghĩa là quân đội là một định chế, một institution (mà người Hà Nội dịch là thể chế). Nhưng là một định chế vừa lãnh đạo vừa cầm quyền trong các lãnh vực chính trị, an ninh và cả kinh tế. Vì lối tổ chức ấy, các tướng lãnh có tiếng nói trong mọi quyết định của đảng và nhà nước.

Sáu chục năm sau và qua hai bản Hiến Pháp, Chủ Tịch Raúl Castro kế thừa sự nghiệp ấy.

Quân đội trên đảng

Raúl Castro có thể là bí thư thứ nhất của đảng Cộng Sản, cầm đầu Bộ Chính Trị của Ban Chấp Hành Trung Ương, nay là chủ tịch Hội Đồng Nhà Nước và chủ tịch Hội Đồng Bộ Trưởng (tương tự thủ tướng). Nhưng trước hết là đại tướng Tổng Tư Lệnh Quân Đội và bộ trưởng Quốc Phòng trong suốt thời kỳ lãnh đạo của người anh là Fidel Castro.

Với tư cách lãnh đạo đảng và cơ chế lấy quyết định về chánh sách là Bộ Chính Trị, Raúl thực tế chỉ định các ủy viên Bộ Chính Trị và trưởng ban. Qua trang nhà của đảng, được cập nhật lần cuối vào năm 2014, ta biết Bộ Chính Trị có 14 ủy viên. Ngày nay, một ủy viên đã mất, nhưng trong 13 người còn lại thì có năm người là tướng lãnh đương nhiệm, hai người là sĩ quan quân đội hay an ninh đã hồi hưu và một người đang phục vụ quân đội, vị chi là tỉ lệ 8/13. Trong cơ chế gọi là Hội Đồng Bộ Trưởng, quân đội cũng nắm vai trò quyết định trong Bộ Quốc Phòng, các Bộ Nội Vụ (Công an), Thông Tin, Giao Thông Vận Tải, Kinh Tế và Du Lịch.

Về mặt an ninh thì Bộ Nội Vụ giữ vị trí chủ yếu, với khả năng và trình độ cao về tình báo đến độ gài được gián điệp cao cấp vào Bộ Ngoại Giao, Hội Đồng An Ninh Quốc Gia và một số đại học uy tín của Hoa Kỳ, rồi qua đó khuynh đảo được đối sách của Mỹ về Cuba. Khi tái lập bang giao, Chính Quyền Obama đã mau mắn trao trả cho Cuba các điệp viên bị sa lưới và ít ai nói đến họ.

Cầm đầu Bộ Nội Vụ là một viên tướng, dưới quyền là các thứ trưởng hay cục trưởng về An Ninh và Tình Báo, cũng đều từ quân đội ra. Trong Bộ Nội Vụ, Cục Tình Báo Trung Ương Dirección de Intelligencia (DI) là mũi nhọn tình báo của Cuba, đã từng yểm trợ chế độ Hugo Chavez của Venezuela để được viện trợ dầu hỏa, và phụ trách tình báo quốc ngoại và hoạt động mật vụ. Cũng trong Bộ Nội Vụ, Cục An Ninh Quốc Gia đảm nhiệm việc bảo vệ an ninh quốc nội, theo dõi người dân và công tác phản gián. Sau cùng, lực lượng cảnh sát quốc gia cũng thuộc thẩm quyền của bộ này.

Những người Cộng Sản lãng mạn ở bên ngoài ít chú ý đến khía cạnh quân phiệt ấy của nền chuyên chinh vô sản!

Quân đội Castro nắm kinh tế

Trong Bộ Nội Vụ, một nhân vật chỉ mang lon đại tá bộ binh mà lại là kẻ chủ chốt vì là cố vấn cho Hội Đồng An Ninh và Quốc Phòng, và cầm đầu ủy ban phối hợp hoạt động tình báo giữa hai Bộ Nội Vụ và Quốc Phòng. Then chốt hơn nữa, đấy là con trai của Raúl Castro, Đại Tá Alejandro Castro Espin, sinh năm 1966.

Và người giữ tay hòm chìa khóa cho hệ thống kinh tài của chế độ quân phiệt này là Thiếu Tướng Luis Alberto Rodríguez López-Callejas, chủ tịch tập đoàn kinh tế nhà nước lớn nhất của Cuba. Tập đoàn GAESA (Corporate Management Group SA) quy tụ 57 doanh nghiệp, đem lại từ 50 đến 80% nguồn lợi cho Cuba trong các ngành béo bở như du lịch, kỹ nghệ đường và rượu và là cánh tay kinh tài của quân đội Cách Mạng Cuba. Đấy cũng là trung tâm ban phát quyền lợi cho các sĩ quan thân tín với gia tộc Castro vì Luis Alberto Rodríguez là con rể của Raúl.

Qua tập đoàn GAESA, Tướng Luis Alberto Rodríguez trực tiếp quản lý dự án phát triển hải cảng Mariel (Mariel Port Special Development Zone), một đặc khu kinh tế đang hy vọng tiếp nhận đầu tư của nước ngoài để trở thành đầu máy cho toàn quốc. Giới đầu tư quốc tế hay Hoa Kỳ mà muốn làm ăn thì phải gặp viên tướng nhiều quyền thế này.

Sau khi lên kế nhiệm Fidel từ năm 2008, Raúl có tiến hành “đổi mới kinh tế.” Là người chung thủy với lý tưởng cách mạng kiểu Fidel, và góp phần xây dựng chế độ quân phiệt đỏ, ông cũng đủ thực tiễn để hiểu ra mối nguy của Cuba sau khi Liên Bang Xô Viết sụp đổ. Trong giai đoạn thoái trào mà dân Cuba gọi là Periodo Especial từ 1993 đến 1997, kinh tế Cuba sụt mất hơn một phần ba, 36%. Vì vậy, từ năm 2010 ông cải tổ cơ cấu để kinh tế bớt suy sụp và cho tiểu doanh thương được quyền sinh hoạt.

Nhưng khác với giải pháp tai hại năm xưa của Mikhael Gorbachev, Raúl tăng cường kiểm soát thông tin và đàn áp chính trị, lại càng sử dụng các tướng lãnh trung thành nhất. Dự án trọng điểm Mariel do Luis Alberto Rodríguez đang thực hiện nằm trong hướng đó.

Mục tiêu của Raúl Castro không phải là áp dụng kinh tế thị trường, hoặc theo tư bản chủ nghĩa. Mà là tìm phương tiện bảo vệ quyền lực và quyền lợi của chế độ quân phiệt quy tụ quanh đại gia đình Castro. Nhưng sinh năm 1931, Raúl Castro cũng đã xế chiều, và cho biết là sẽ về hưu khi hết nhiệm kỳ vào năm 2018 này, khi ông ở tuổi 87.

Ai sẽ kế nhiệm Raúl Castro?

Cho đến nay, chế độ quân phiệt đỏ chưa có quy định chính thức về việc kế thừa quyền bính sau khi Raul ra đi.

Trên nguyên tắc - mà nguyên tắc là điều cách mạng có thể sửa - thì phó chủ tịch thứ nhất của Hội Đồng Nhà Nước và của Hội Đồng Chính Phủ (tương tự như phó tổng thống Kiêm Phó Thủ Tướng) là nhân vật số hai của chế độ nên sẽ kế nhiệm chủ tịch, như Raúl đã kế nhiệm Fidel.

Năm 2013, Raúl Castro đã bổ nhiệm Miguel Diaz-Canel vào chức vụ này và theo Hiến Pháp thì Diaz-Canel sẽ lãnh đạo nếu Raúl hết khả năng vì chuyện bệnh, tử... Sinh năm 1960, nổi tiếng bảo thủ, Diaz-Canel có thể đảm bảo việc duy trì Cách Mạng Cuba. Nhưng đấy là một người chưa từng ở trong quân đội, một nhân vật dân sự. Các tướng lãnh nghĩ sao? Khi ấy, họ có thể nghĩ đến Đại Tá Alejandro Castro Espín, con trai của Raúl Castro.

Có thành tích “tác chiến” trong trận nội chiến tại xứ Angola bên Phi Châu, Castro Espín có ba ưu điểm là biết về tình báo và có bằng đại học về an ninh và quân sự, lại thường xuyên có mặt để trợ giúp thân phụ từ khi Raúl nắm quyền vào năm 2008. Trong nhiều chuyến công tác ở nước ngoài, và cả khi đón tiếp Tổng Thống Obama hôm 21 vừa qua, Castro Espín đều hiện diện bên Raúl, như nhân vật số hai, hay ít ra là thân tín nhất.

Ngoài sự kiện Fidel Castro có quá nhiều vợ lẫn đào và địch và lý lịch của các con được “sử gia” cạo sạch, chế độ Cuba cũng ít cung cấp thông tin về các nhân vật trọng yếu. Vì vậy người ta ít biết về Phó Chủ Tịch Diaz-Canel và Đại Tá Phò Mã Castro Espín. Đấy là quy luật sinh tồn trong chế độ độc tài: Càng nổ lắm thì càng banh xác pháo. Fidel không muốn ai nổi ở chung quanh, Raúl cũng vậy.

Vì thế, giới đầu tư đang mong chờ ngày đổi mới thật của Cuba sẽ phải tìm dữ kiện dự đoán bằng ngả khác. Đại Hội Khóa Bảy của đảng Cộng Sản Cuba dự trù tổ chức vào Tháng Tư này có thể là cơ hội. Sau đó họ phải tìm xem giá biểu sẽ là bao nhiêu, để góp phần xây dựng thiên đường Castro.

Kết luận ở đây là gì?

Việc Hoa Kỳ hòa giải với Cuba chưa hề đe dọa quyền lực của chế độ Castro và các thành phần quân phiệt đang chia nhau quyền lợi kinh tế.

Cho tới nay, thiếu số lãnh đạo này cũng chưa có dấu hiệu tranh quyền hay chống đối việc hòa giải và vẫn bảo vệ được an ninh nội bộ - trên lưng những người mơ ước dân chủ.

Nhưng kinh nghiệm của các lân bang, từ Venezuela tới Brazil, Chile và Argentina, cho thấy là kinh tế có thể bị khủng hoảng vì nạn tham nhũng và chuyên quyền. Đấy là chuyện nên theo dõi trong buổi giao thời của gia tộc Castro.