Tham Khảo
NGÔ THẾ VINH: MỘT VÒNG ĐAI. MỘT CON ĐƯỜNG. MỘT NƯỚC LÀO ĐANG HÁN HOÁ
Khi mà cố đô Luang Prabang có thêm một cây cầu, một nhà ga và một giang cảng "Made in China" thì khu Di Sản Thế Giới ấy sẽ mau chóng trở thành một "Phố Tàu - China Town" và thêm con Domino đổ xuống với cái giá phải trả là một nước Lào bị Hán hóa.
MƯỜNG LUÔNG KHU DI SẢN VĂN
HOÁ
Cách đây 75 năm, nữ sĩ Vân Đài (1903-1964), trong một tập bút ký Sang Lào đã có nét hoạ chấm phá về Mường Luông - Luang Prabang, cố đô vương quốc Lào qua bốn câu thơ:
Chuông chiều ngân trong gió
Tháp núi ẩn màn sương
Lầu vua thu bóng nhỏ
Chùa bụt lạnh hơi sương... [Vân Đài,
1942]
Được chọn là khu Di Sản Thế Giới / World
Heritage site từ 1995, cố đô Luang Prabang đã được bảo vệ bằng những quy định
khá khắt khe của UNESCO, trước trào lưu đổi mới và kinh tế thị trường đang diễn
ra trên toàn nước Lào.
Khác xa với thủ đô Vạn Tượng ở phía nam đang
mau chóng bị đô thị hoá, cố đô Luang Prabang chưa bị tràn ngập và nhấn chìm bởi
những bảng hiệu quảng cáo và các khách sạn cao tầng.
Nhưng di sản văn hoá quý giá ấy còn tồn tại được bao lâu nữa khi đang phải đối đầu với các dự án thương mại của Trung Quốc trên Sông Mekong: song song với kế hoạch phá đá phá các khúc sông ghềnh thác, Trung Quốc có dự án xây dựng một giang cảng nơi cố đô Luang Prabang.
Cho đến nay, Luang Prabang là nơi tương đối còn bảo tồn được một cảnh quan lịch sử có tính cách hài hoà của cả hai thời kỳ: văn hoá truyền thống cổ xưa của Vương quốc Lào và văn hoá thuộc địa từ thế kỷ 19 với các công trình kiến trúc từ thời Pháp, nên là một tụ điểm du lịch hấp dẫn của đất nước Lào. [Hình 1b]
Chỉ ít năm gần đây thôi, như một hiện tượng là lượng khách du lịch người Tàu ngày càng đông tràn xuống các nước hạ lưu Mekong: Việt Nam, Miến Điện, Thái Lan, Cam Bốt, và đông nhất là vào xứ Lào.
Hình 1b: Văn hoá thuộc địa thế kỷ 19 với các công trình kiến trúc từ thời Pháp vẫn tồn tại hài hoà với nét văn hoá cổ xưa của Lào nơi cố đô Luang Prabang. [nguồn:internet]
GIANG CẢNG LUANG PRABANGMADE
IN CHINA
Tiếp theoDự án Cải thiện Thuỷ lộ Thượng nguồn sông Mekong (2001) và rồi tới Dự án Mười Năm Phát triển Thuỷ vận Quốc tế trên Sông Lancang-Mekong (2015-2025); Trung Quốc naycó thêm kế hoạch xây dựng một giang cảng thương mại trên khúc Sông Mekong nơi cố đô Luang Prabang, nơi sẽ có khả năng đón nhận những con tàu hàng lớn từ các giang cảng Tư Mao / Simao, Cảnh Hồng / Jinhong Vân Nam có trọng tải 500 tới 700 tấn.
Còn phải kể thêm một dự án đường sắt dài 420 km đã được khởi công từ tháng 12 năm 2016 nối liền các thành phố tây nam Trung Quốc, từ Vân Nam xuống tới Luang Prabang,và xuống xa tới thủ đô Vạn Tượng, dự trù hoàn tất vào năm 2021 tổn phí 6 tỉ MK với 70% là sở hữu của Công ty Đường sắt nhà nước TQ, cũng để phục vụ nhu cầu gia tăng chuyên chở hàng hoá và hành khách từ TQ đổ xuống phương nam, được xem là nhanh hơn cả đường sông. (1)
Thử tìm hiểu về dự án giang cảng Luang Prabang ấy ra sao?
Như từ bao giờ, Trung Quốc luôn luôn không có sự minh bạch / transparency về bất cứ dự án nào với các quốc gia Mekong láng giềng. Một ví dụ: TQ đã từng dấu nhẹm thông tin về các con đập thuỷ điện bậc thềm Vân Nam trên khúc Sông Lancang-Mekong thượng nguồn. Vẫn là "bài học chưa học / unlearned lessons" với 7 quốc gia trong lưu vực. [Tây Tạng phải được kể là một quốc gia trong lưu vực sông Mekong.]
Khi mà cố đô Luang Prabang có thêm một cây cầu, một nhà ga và một giang cảng Made in China thì khu Di Sản Thế Giới ấy sẽ mau chóng trở thành một "Phố Tàu - China Town" và con Domino đổ xuống với cái giá phải trả là một nước Lào bị Hán hóa / 漢化
Trong tương lai Luang Prabang có thể bị mất danh hiệu là Khu Di sản Thế giới theo Công ước của Liên Hiệp Quốc 1972 [World Heritage Convention] khi mà khu bảo tồn được coi như "thánh địa lịch sử văn hoá" của Lào bị xoá sạch và thay thế bởi những khu phố thương mại chồng chất những bảng hiệu tiếng Tàu với đông đảo cộng đồng người Hoa đổ tới mang theo cả những kiến trúc đậm nét văn hoá Tàu.
MỞ MỘT THUỶ LỘ TRÊN SÔNG
MEKONG
Cách đây 151 năm, thời còn hoang dã một đoàn Thám hiểm Pháp/ Mekong Expédition do Doudart De Lagrée và Francis Garnier khởi hành từ bến Cảng Sài Gòn [1866-1868] ngược dòng sông Mekong trong một cuộc hành trình gian khổ 2 năm 24 ngày nhằm đi tìm một thuỷ lộ giao thương với Vân Nam nhưng đã gặp những khúc sông quá nhiều ghềnh thác nên phải đi tới kết luận: Sông Mekong không thể là thuỷ lộ giao thương với Trung Hoa.
Ngót hai thế kỷ sau thất bại của đoàn Thám hiểm Pháp, Trung Quốc lại vực dậy "ý tưởng lớn" của Francis Garnier với kế hoạch táo bạo phá đá phá các khúc sông ghềnh thác trên sông Mekong với quyết tâm mở một thuỷ lộ Mekong đi về phương nam.
[nguồn: Voyage d'exploration en Indo-Chine, Francis Garnier, Paris1885]
Giai đoạn Một 2001: TQ đã rất liều lĩnh dùng nhiều mìn và chất nổ để phá những khối đá trên 21 đoạn ghềnh thác cùng với các cù lao và cồn bãi / shoals trên khúc Sông Mekong thượng nguồn từ Vân Nam xuống tới ranh giới Miến Điện - Lào và Lào - Thái nhằm thực hiện "Dự Án Cải Thiện Thuỷ Lộ Thượng Nguồn Sông Mekong / Navigation Channel Improvement Project on the Upper Mekong River" khai thông lòng sông cho những con tàu trọng tải từ 500 tới 700 tấn chở đầy hàng hoá TQ có thể xuống tới Chiang Khong, Chiang Sean Bắc Thái Lan và Lào.
Dự án được ký kết vào tháng 4 năm 2001 giữa 4 nước Trung Quốc, Miến Điện, Thái Lan và Lào; riêng Cam Bốt và Việt Nam là hai quốc gia cuối nguồn thì không được đếm xỉa tới.
Theo mô hình của dự án thì có hàng trăm tấn đá, các cồn bãi trên sông sau khi bị chất nổ phá vỡ sẽ được các con tàu vét / backhoes dồn xuống những hố sâu dưới lòng sông mà ai cũng biết những vũng sâu này là nơi trú ẩn có tầm quan trọng sống còn đối với vô số loài cá và cũng là nơi lưới cá của ngư dân trong mùa khô. Lấp hết các vũng sông sâu bằng những khối đá vụn sẽ gây ảnh hưởng huỷ diệt ra sao trên cá và đời sống kinh tế và xã hội của ngư dân là điều không được nhóm Lượng Giá ảnh hưởng môi sinh / EIA thực sự quan tâm tới.
Và như từ bao giờ, "Kết quả lượng giá ảnh hưởng môi sinh / EIA / Environment Impact Assessment của dự án phá đá ấy được xem là không đáng kể." Và dĩ nhiên đã không có phần nghiên cứu ảnh hưởng xuyên biên giới / transboundary xuống xa tới các quốc gia hạ nguồn như Cam Bốt và Việt Nam.
Theo báo Watershed, một Diễn đàn Môi sinh của cư dân 5 quốc gia [Miến Điện, Thái Lan, Lào, Cam Bốt, Việt Nam] thuộc lưu vực sông Mekong xuất bản ở Thái Lan số tháng 11/ 2002 đã phải đưa ra nhận định: "Họ chỉ căn cứ trên có 2 ngày khảo sát thực địa / fieldtrips... rồi đi tới kết luận rằng Dự án phá đá phá ghềnh thác sẽ không có ảnh hưởng dài hạn nào trên nguồn cá và ngư nghiệp của cư dân sống hai bên bờ sông Mekong." Và trước mắt thì quốc gia hưởng lợi nhất từ Dự án này vẫn là nước lớn Trung Quốc nhưng với cái giá rất đắt phải trả vẫn là cư dân 5 nước hạ lưu sông Mekong.
Theo tiến sĩ Chris Cocklin và Monique Hain thuộc Viện Đại học Monash Úc thì bảng lượng giá ảnh hưởng môi sinh / EIA của Dự Án Cải Thiện Thuỷ Lộ Thượng Nguồn Sông Mekong:"thực chất là thiếu sót / substantively inadequate và cơ bản là sai trái / fundamentally flawed." (4)
Thiếu Sót: vì không dựa trên đánh giá toàn thể và không có phần lượng định ảnh hưởng dài hạn của dự án mà phần tối quan trọng là ảnh hưởng trên hệ thủy học / hydrology, hệ sinh thái / ecology của con sông và cả ảnh hưởng do gia tăng số lượng tàu bè lưu thông trên dòng sông ấy.
Một ví dụ về hệ quả dây chuyền do dự án cải thiện thủy lộ, sẽ đưa tới gia tăng trao đổi hàng hóa, tạo thuận cho kỹ nghệ phát triển và hậu quả là gây thêm ô nhiễm. Ảnh hưởng dài hạn ấy ra sao với sức khỏe của cư dân các quốc gia cuối nguồn là hoàn toàn không được quan tâm tới.
Sai Trái: vì các phân tích chỉ dựa trên sự phỏng đoán / speculation, với kết luận chủ quan và hoàn toàn thiếu những bước nghiên cứu có thực chất để rồi vẫn đi tới khẳng định là: “Dự án sẽ có ảnh hưởng tích cực về kinh tế trong các bước phát triển bền vững của Lưu vực sông Mekong. Đó chỉ là một kết luận vu vơ mà không đưa ra được các dữ kiện hay phân tích thuyết phục nào.
HẬU
QUẢ NHÃN TIỀN NGAY GIAI ĐOẠN MỘT
Ngay giai đoạn đầu thực hiện
kế hoạch khai thông sông Mekong, hậu quả tức thời là đã có một số tác hại môi
sinh giáng trên đầu các cư dân sống trong lưu vực. Trong Mùa Mưa năm 2002, tại
quận Chiang Khong tỉnh Chang Rai Thái Lan có nhiều khúc bờ sông vốn bền vững
trong bao năm, nay bị sụp lở. Chỉ riêng làng Pak Ing đã mất đi một mẫu đất do nạn
xói mòn này. Ba ngôi làng kế cận cũng mất 9 mẫu đất cùng với nhiều căn nhà bị
trôi xuống sông. Phía tả ngạn bên Lào, hơn 100 gia đình thuộc làng Don Sawan tỉnh
Bokeo phải di tản vì nguy cơ sụp lở càng lan rộng.
Niwat Roykaek thuộc Nhóm Bảo Tồn tỉnh Chiang Khong nhận định: “Dân trong vùng sống bằng cá lưới từ sông Mekong và cả sống bằng hoa màu trồng dọc theo hai bên bờ sông ấy. Con sông là mạch sống của họ nên cần phải khảo sát thật kỹ càng trước khi khai thác.” (5)
Các nhà hoạt động môi sinh
bắc Miến Điện đã yêu cầu ngưng ngay kế hoạch phá đá trên khúc sông Mekong dài
234 km chảy dọc theo biên giới phía đông bắc Miến vì khúc sông này vốn là nguồn
sống của các sắc tộc Lahu, Shan, Loi La và En. (2) Và cũng đã có 52 tổ chức phi
chính phủ [NGO/ Non Governmental Organizations] lên tiếng phản đối Dự án
Phá Ghềnh Thác sông Mekong do những tác hại không thể chấp nhận được đối với
ngư nghiệp, hệ sinh thái của con sông như một toàn thể và ảnh hưởng trên cư dân
sống dọc con sông. Họ yêu cầu phải ngưng ngay dự án phá đá khai thông mở rộng
dòng sông cho tới khi nào hoàn tất được các bước lượng giá đúng mức về “hậu
quả môi sinh và xã hội” trên các cộng đồng cư dân sống trong lưu vực.
Tưởng cũng nên nhắc tới ở đây một khía cạnh khá mỉa mai là không phải do chính quyền Hà Nội hay Nam Vang, nhưng chính mấy chục tổ chức nhỏ bé của cư dân Miến Điện chưa hẳn có tự do ấy lại lên tiếng đòi hỏi quyền sống cho hai nước láng giềng rất xa họ: “Kế hoạch phải có được sự đồng thuận của tất cả các quốc gia nơi có con sông Mekong chảy qua bao gồm cả Cam Bốt và Việt Nam”.
TÁC
HẠI TẦM XA TRÊN CAM BỐT VÀ VIỆT NAM
Dự án phá đá, phá các khúc ghềnh thác có những hậu quả ra sao trước hết là đối với 4 quốc gia thượng nguồn (Trung Quốc, Miến Điện, Thái Lan và Lào) rồi sau đó là 2 nước hạ nguồn (Cam Bốt và Việt Nam) là những vấn nạn chưa có lời giải đáp.
“Nhưng câu hỏi quan trọng
nhất được đặt ra là những lợi lộc kinh tế ấy và cả cái giá phải trả sẽ được
phân phối ra sao đối với các quốc gia trong lưu vực?” (5)
Trước mắt thì quốc gia hưởng lợi nhất vẫn là Trung Quốc: hàng hóa Trung quốc sẽ tràn ngập đổ xuống các tiểu quốc phương Nam, cũng những con tàu 700 tấn ấy sẽ chuyên trở về Trung Quốc những tài nguyên thiên nhiên từ Miến Điện Lào Thái Lan để phục vụ cho nền kỹ nghệ đang rất phát triển do có thêm dồi dào nguồn thủy điện từ những con đập bậc thềm khổng lồ Vân Nam cũng từ nguồn nước con sông Mekong.
Tây Tạng là nơi phát nguồn
con sông Mekong, Trung Quốc là nước xa nhất trên phía thượng nguồn nên rất ít bị
ảnh hưởng do kế hoạch phá đá phá các khúc ghềnh thác trên sông Mekong. Nhưng kế
hoạch đó đã có tác hại ngay trước mắt trên sinh cảnh và đời sống cư dân của các
nước hạ nguồn như Miến Điện, Thái Lan và Lào, dĩ nhiên còn có ảnh hưởng dây
chuyền trên đời sống cư dân của hai nước ở dưới xa là Cam Bốt và Việt Nam. Sự
thay đổi đột ngột nhịp độ dòng chảy thiên nhiên của con sông Mekong gây hậu quả
xói mòn và cả sụp lở bờ sông, hủy diệt nguồn cá như nguồn protein chính của cư
dân sống trong lưu vực.
Đứng trước những tai ương có thể xảy ra, đến bao giờ thì người dân Việt Nam và Cam Bốt mới được thông báo một cách đầy đủ và cả quyền được tham gia ý kiến? (4)
Vì gặp phải quá nhiều chống đối của cư dân địa phương và các tổ chức bảo vệ môi sinh Bắc Thái Lan nên Dự án Giai đoạn Một đã phải dừng lại một thời gian.
Giai
đoạn Hai 2015:
Nhưng để rồi 14 năm sau, đến tháng 12,
2015 Trung Quốc lại tiếp tục triển khai kế hoạch phá đá phá ghềnh thác trên
sông Mekong, và nay có tên Dự án Mười Năm Phát
triển Thuỷ vận Quốc tế trên Sông Lancang-Mekong / Development Plan for International Navigation on the Lancang-Mekong
River (2015-2025).
Đây không chỉ nhằm gia tăng trao đổi thương mại mà Bắc Kinh còn có tham vọng củng cố thêm ảnh hưởng bao trùm lên toàn vùngvới sáng kiến chiến lược "Một Vòng Đai, Một Con Đường / One Border One Road / OBOR Initiative".
Và Dự án vẫn chỉ được tham khảo giữa 4 quốc gia thượng nguồn: Trung Quốc, Lào, Thái Lan, Miến Điện trong khi quốc gia hạ nguồn là Cam Bốt và cuối nguồn là Việt Nam thì không được đếm xỉa tới cho dù bị ảnh hưởng nặng nề nhất và vẫn chưa thấy tiếng nói phản đối mạnh mẽ lẽ ra phải có từ hai quốc gia Việt Nam và Cam Bốt.
Vào ngày 19.04.2017, chỉ mới đây thôi, 60 kỹ sư Đại Hán trên 3 con tàu từ Trung Quốc đã thực hiện cuộc khảo sát Giai đoạn Hai Dự án 10 Năm Phát triển Thuỷ vận Quốc tế trên Sông Lancang-Mekong sẽ tiếp tục phá hết các khối đá trên các khúc sông ghềnh thác trên suốt 890 km đường sông từ giang cảng Tư Mao Vân Nam xuống Chiang San, Chiang Khong Bắc Thái, xuống xa tới cố đô Luang Prabang của Lào.
Một viên kỹ sư Tàu không muốn nêu tên cho biết: công việc của họ nằm trong đại dự án "Một Vòng Đai Một Con Đường / One Belt One Road" nhưng trên thực tế thì kế hoạch phá đá phá ghềnh thác trên Sông Mekong đã có trước đó. (2)
Thực chất với TQ, thì kế hoạch khai thông sông ngòi, xây dựng cầu đường và những hạ tầng cơ sở khác chỉ nhằm ưu tiên phục vụ cho quyền lợi của TQ, và các nước nhỏ lân bang chỉ được xem như những tiện nghi chánh trị của Bắc Kinh.
Cho dù vẫn phải gặp lại sự chống đối mạnh mẽ của cư dân Thái và hàng trăm tổ chức bảo vệ môi sinh NGOs vùng Bắc Thái Lan [Chiangkhong Conservation Group and Save the Mekong Campaign], nhưng xem ra chánh quyền quân nhân Thái và nhà nước toàn trị Lào luôn luôn có chính sách mở cửa đón nhận những khoản đầu tư khổng lồ đến từ Trung Quốc. Làm ăn với các thể chế "toàn trị và tham nhũng" luôn luôn là quyền lực mềm / soft power của chính quyền Bắc Kinh. [Hình 5]
Có thêm phương tiện giao thông và chuyên chở, những hàng hoá rẻ tiền thặng dư của TQ từ đồ điện tử tới các đồ plastics gia dụng sẽ đổ vào các nước láng giềng đã giết chết các nền công nghệ nhỏ địa phương. Không chỉ có thế, TQ còn xuất cảng đủ các loại nông phẩm cũng với rẻ mạt sẽ giết chết cả nền nông nghiệp trồng trọt tại các quốc gia lân bang, biến họ thành một tầng lớp tiệu thụ không sản xuất và càng ngày càng lệ thuộc vào Phương Bắc.
Thongpho Vongsriprasom, nguyên Bộ trưởng Canh nông Lào đã lên tiếng báo động là kế hoạch phá đá / rocks phá ghềnh thác / rapids trên sông Mekong sẽ làm tăng vận tốc dòng chảy và cộng thêm với sóng lớn / waves của các con tàu hàng sẽ huỷ hoại các bờ sông, vốn là vùng canh tác rất màu mỡ của người dân Lào, trong khi chỉ có 4% diện tích nước Lào phù hợp cho nông nghiệp. (1)
Theo ước tính của MRC / Uỷ Hội Sông Mekong thì vận tải đường sông tuy dài hơn (từ Tư Mao tới Luang Prabang là 890 km, trong khi khoảng cách đường bộ chỉ có 510 km) nhưng vẫn giảm thiểu được 20% tổn phí vận chuyển; nhưng liệu các "chuyên gia công chức" của MRC có đủ tầm nhìn xa để đánh giá những thiệt hại trên toàn hệ sinh thái và các tổn thất kinh tế xã hội lâu dài trên các cộng đồng cư dân địa phương?
Theo Viện Nghiên cứu Phát triển Thái/ TDRI / Thailand Development Research Intitute cho rằng khi Thái quyết định hợp tác với Trung Quốc trong kế hoạch phá đá khai thông sông Mekong cho các con tàu lớn lưu thông, thì Thái Lan chỉ có "mất nhiều hơn là được" từ dự án này.
Wiroon Kampilo nguyên chủ tịch Phòng Thương Mại Chiang Rai Bắc Thái đưa ra nhận định với báo giới địa phương rằng: "Doanh nghiệp Thái chẳng được lợi lộc gì từ Dự án Phát triển Thuỷ vận Quốc tế trên Sông Lancang-Mekong vì chúng ta có rất ít hàng hoá cần vận chuyển qua đường sông để bán sang Tàu và chỉ có Trung Quốc sẽ thực sự được hưởng lợi". (2)
Tác hại từ những con đập bậc thềm Vân Nam còn đó, cộng thêm với dự án 12 con đập hạ lưu trên đất Lào và Cam Bốt, nay lại thêm bước tái khởi động kế hoạch mở rộng phá đá phá các khu ghềnh thác trên sông Mekong, hậu quả sẽ là những tác hại tích luỹ. Hậu quả tác hại trước mắt trên các cộng đồng cư dân nghèo trong lưu vực là mất nguồn cá và mất nguồn nông sản trồng trọt ven sông và trực tiếp đe doạ an ninh thực phẩm của họ. Tất cả những bước phát triển không bền vững ấy / unsustainaible development, khiến cả một hệ sinh thái phong phú của con sông Mekong chỉ đứng thứ hai sau con sông Amazon đang chết dần.
Từ Sáng Kiến Hành Lang Kinh Tế Bắc Nam Lưu Vực Lớn Sông Mekong: Greater Mekong Subregion/ GMS North-South Economic Corridor Flagship Initiative tới sáng kiến dự án chiến lược toàn cầu Một Vòng Đai Một Con Đường/ One Belt One RoadInitiative mới đây của Trung Quốc, thì một quốc gia nhỏ bé như nước Lào chỉ với 7 triệu dân [ít hơn so với dân số Sài Gòn 8.5 triệu], trên một diện tích 235,800 km2 mật độ dân số 31/ km2 cho tới nay trong suốt dòng lịch sử, vẫn đúng như nhận định của Bernard Fall: "Nước Lào không được coi là một thực thể địa dư, chủng tộc hay xã hội mà thuần chỉ là một tiện nghi chính trị. / Laos at the time was neither a geographical nor an ethnic or social entity, but merely a political convenience."
Không phải chỉ có Lào, mà toàn lưu vực sông Mekong cũng đang là tiện nghi chính trị và kinh tế của Trung Quốc, đã và đang bị Bắc Kinh khai thác một cách huỷ hoại và không bền vững / destructive and unsustainable development với ưu tiên cho mục tiêu đem lợi nhuận cho Trung Quốc, nhưng với những cái giá rất cao phải trả về suy thoái phẩm chất cuộc sống của hàng bao nhiêu triệu cư dân nơi hạ nguồn.
NGÔ THẾ VINH
California, 12.06.2017
THAM KHẢO:
3/ Thai Military Government Approves Plan for Blasting Mekong River Rapids in Chiang Rai. Chiang Rai Times, Jan 17, 2017http://www.chiangraitimes.com/thai-military-government-approves-plan-for-blasting-mekong-river-rapids-in-chiang-rai.html
4/ Monash Environment Institute. Evaluation of the EIA for the Proposed Upper Mekong Navigation Improvement Project. Chris Cocklin, Monique Hain. MEI, Monash University, Australia. December 2001.
5/
Phá Ghềnh Thác / Mở Rộng Lòng Sông / Huỷ Hoại Sinh Cảnh: Nguồn Cá Sông Mekong
Đang Chết Dần. Ngô Thế Vinh; Viet Ecology Foundation; 09.2009 http://vietecology.org/Article/Article/43#
( Diễn Đàn Thế Kỷ )
Bàn ra tán vào (0)
Các tin đã đăng
NGÔ THẾ VINH: MỘT VÒNG ĐAI. MỘT CON ĐƯỜNG. MỘT NƯỚC LÀO ĐANG HÁN HOÁ
Khi mà cố đô Luang Prabang có thêm một cây cầu, một nhà ga và một giang cảng "Made in China" thì khu Di Sản Thế Giới ấy sẽ mau chóng trở thành một "Phố Tàu - China Town" và thêm con Domino đổ xuống với cái giá phải trả là một nước Lào bị Hán hóa.
MƯỜNG LUÔNG KHU DI SẢN VĂN
HOÁ
Cách đây 75 năm, nữ sĩ Vân Đài (1903-1964), trong một tập bút ký Sang Lào đã có nét hoạ chấm phá về Mường Luông - Luang Prabang, cố đô vương quốc Lào qua bốn câu thơ:
Chuông chiều ngân trong gió
Tháp núi ẩn màn sương
Lầu vua thu bóng nhỏ
Chùa bụt lạnh hơi sương... [Vân Đài,
1942]
Được chọn là khu Di Sản Thế Giới / World
Heritage site từ 1995, cố đô Luang Prabang đã được bảo vệ bằng những quy định
khá khắt khe của UNESCO, trước trào lưu đổi mới và kinh tế thị trường đang diễn
ra trên toàn nước Lào.
Khác xa với thủ đô Vạn Tượng ở phía nam đang
mau chóng bị đô thị hoá, cố đô Luang Prabang chưa bị tràn ngập và nhấn chìm bởi
những bảng hiệu quảng cáo và các khách sạn cao tầng.
Nhưng di sản văn hoá quý giá ấy còn tồn tại được bao lâu nữa khi đang phải đối đầu với các dự án thương mại của Trung Quốc trên Sông Mekong: song song với kế hoạch phá đá phá các khúc sông ghềnh thác, Trung Quốc có dự án xây dựng một giang cảng nơi cố đô Luang Prabang.
Cho đến nay, Luang Prabang là nơi tương đối còn bảo tồn được một cảnh quan lịch sử có tính cách hài hoà của cả hai thời kỳ: văn hoá truyền thống cổ xưa của Vương quốc Lào và văn hoá thuộc địa từ thế kỷ 19 với các công trình kiến trúc từ thời Pháp, nên là một tụ điểm du lịch hấp dẫn của đất nước Lào. [Hình 1b]
Chỉ ít năm gần đây thôi, như một hiện tượng là lượng khách du lịch người Tàu ngày càng đông tràn xuống các nước hạ lưu Mekong: Việt Nam, Miến Điện, Thái Lan, Cam Bốt, và đông nhất là vào xứ Lào.
Hình 1b: Văn hoá thuộc địa thế kỷ 19 với các công trình kiến trúc từ thời Pháp vẫn tồn tại hài hoà với nét văn hoá cổ xưa của Lào nơi cố đô Luang Prabang. [nguồn:internet]
GIANG CẢNG LUANG PRABANGMADE
IN CHINA
Tiếp theoDự án Cải thiện Thuỷ lộ Thượng nguồn sông Mekong (2001) và rồi tới Dự án Mười Năm Phát triển Thuỷ vận Quốc tế trên Sông Lancang-Mekong (2015-2025); Trung Quốc naycó thêm kế hoạch xây dựng một giang cảng thương mại trên khúc Sông Mekong nơi cố đô Luang Prabang, nơi sẽ có khả năng đón nhận những con tàu hàng lớn từ các giang cảng Tư Mao / Simao, Cảnh Hồng / Jinhong Vân Nam có trọng tải 500 tới 700 tấn.
Còn phải kể thêm một dự án đường sắt dài 420 km đã được khởi công từ tháng 12 năm 2016 nối liền các thành phố tây nam Trung Quốc, từ Vân Nam xuống tới Luang Prabang,và xuống xa tới thủ đô Vạn Tượng, dự trù hoàn tất vào năm 2021 tổn phí 6 tỉ MK với 70% là sở hữu của Công ty Đường sắt nhà nước TQ, cũng để phục vụ nhu cầu gia tăng chuyên chở hàng hoá và hành khách từ TQ đổ xuống phương nam, được xem là nhanh hơn cả đường sông. (1)
Thử tìm hiểu về dự án giang cảng Luang Prabang ấy ra sao?
Như từ bao giờ, Trung Quốc luôn luôn không có sự minh bạch / transparency về bất cứ dự án nào với các quốc gia Mekong láng giềng. Một ví dụ: TQ đã từng dấu nhẹm thông tin về các con đập thuỷ điện bậc thềm Vân Nam trên khúc Sông Lancang-Mekong thượng nguồn. Vẫn là "bài học chưa học / unlearned lessons" với 7 quốc gia trong lưu vực. [Tây Tạng phải được kể là một quốc gia trong lưu vực sông Mekong.]
Khi mà cố đô Luang Prabang có thêm một cây cầu, một nhà ga và một giang cảng Made in China thì khu Di Sản Thế Giới ấy sẽ mau chóng trở thành một "Phố Tàu - China Town" và con Domino đổ xuống với cái giá phải trả là một nước Lào bị Hán hóa / 漢化
Trong tương lai Luang Prabang có thể bị mất danh hiệu là Khu Di sản Thế giới theo Công ước của Liên Hiệp Quốc 1972 [World Heritage Convention] khi mà khu bảo tồn được coi như "thánh địa lịch sử văn hoá" của Lào bị xoá sạch và thay thế bởi những khu phố thương mại chồng chất những bảng hiệu tiếng Tàu với đông đảo cộng đồng người Hoa đổ tới mang theo cả những kiến trúc đậm nét văn hoá Tàu.
MỞ MỘT THUỶ LỘ TRÊN SÔNG
MEKONG
Cách đây 151 năm, thời còn hoang dã một đoàn Thám hiểm Pháp/ Mekong Expédition do Doudart De Lagrée và Francis Garnier khởi hành từ bến Cảng Sài Gòn [1866-1868] ngược dòng sông Mekong trong một cuộc hành trình gian khổ 2 năm 24 ngày nhằm đi tìm một thuỷ lộ giao thương với Vân Nam nhưng đã gặp những khúc sông quá nhiều ghềnh thác nên phải đi tới kết luận: Sông Mekong không thể là thuỷ lộ giao thương với Trung Hoa.
Ngót hai thế kỷ sau thất bại của đoàn Thám hiểm Pháp, Trung Quốc lại vực dậy "ý tưởng lớn" của Francis Garnier với kế hoạch táo bạo phá đá phá các khúc sông ghềnh thác trên sông Mekong với quyết tâm mở một thuỷ lộ Mekong đi về phương nam.
[nguồn: Voyage d'exploration en Indo-Chine, Francis Garnier, Paris1885]
Giai đoạn Một 2001: TQ đã rất liều lĩnh dùng nhiều mìn và chất nổ để phá những khối đá trên 21 đoạn ghềnh thác cùng với các cù lao và cồn bãi / shoals trên khúc Sông Mekong thượng nguồn từ Vân Nam xuống tới ranh giới Miến Điện - Lào và Lào - Thái nhằm thực hiện "Dự Án Cải Thiện Thuỷ Lộ Thượng Nguồn Sông Mekong / Navigation Channel Improvement Project on the Upper Mekong River" khai thông lòng sông cho những con tàu trọng tải từ 500 tới 700 tấn chở đầy hàng hoá TQ có thể xuống tới Chiang Khong, Chiang Sean Bắc Thái Lan và Lào.
Dự án được ký kết vào tháng 4 năm 2001 giữa 4 nước Trung Quốc, Miến Điện, Thái Lan và Lào; riêng Cam Bốt và Việt Nam là hai quốc gia cuối nguồn thì không được đếm xỉa tới.
Theo mô hình của dự án thì có hàng trăm tấn đá, các cồn bãi trên sông sau khi bị chất nổ phá vỡ sẽ được các con tàu vét / backhoes dồn xuống những hố sâu dưới lòng sông mà ai cũng biết những vũng sâu này là nơi trú ẩn có tầm quan trọng sống còn đối với vô số loài cá và cũng là nơi lưới cá của ngư dân trong mùa khô. Lấp hết các vũng sông sâu bằng những khối đá vụn sẽ gây ảnh hưởng huỷ diệt ra sao trên cá và đời sống kinh tế và xã hội của ngư dân là điều không được nhóm Lượng Giá ảnh hưởng môi sinh / EIA thực sự quan tâm tới.
Và như từ bao giờ, "Kết quả lượng giá ảnh hưởng môi sinh / EIA / Environment Impact Assessment của dự án phá đá ấy được xem là không đáng kể." Và dĩ nhiên đã không có phần nghiên cứu ảnh hưởng xuyên biên giới / transboundary xuống xa tới các quốc gia hạ nguồn như Cam Bốt và Việt Nam.
Theo báo Watershed, một Diễn đàn Môi sinh của cư dân 5 quốc gia [Miến Điện, Thái Lan, Lào, Cam Bốt, Việt Nam] thuộc lưu vực sông Mekong xuất bản ở Thái Lan số tháng 11/ 2002 đã phải đưa ra nhận định: "Họ chỉ căn cứ trên có 2 ngày khảo sát thực địa / fieldtrips... rồi đi tới kết luận rằng Dự án phá đá phá ghềnh thác sẽ không có ảnh hưởng dài hạn nào trên nguồn cá và ngư nghiệp của cư dân sống hai bên bờ sông Mekong." Và trước mắt thì quốc gia hưởng lợi nhất từ Dự án này vẫn là nước lớn Trung Quốc nhưng với cái giá rất đắt phải trả vẫn là cư dân 5 nước hạ lưu sông Mekong.
Theo tiến sĩ Chris Cocklin và Monique Hain thuộc Viện Đại học Monash Úc thì bảng lượng giá ảnh hưởng môi sinh / EIA của Dự Án Cải Thiện Thuỷ Lộ Thượng Nguồn Sông Mekong:"thực chất là thiếu sót / substantively inadequate và cơ bản là sai trái / fundamentally flawed." (4)
Thiếu Sót: vì không dựa trên đánh giá toàn thể và không có phần lượng định ảnh hưởng dài hạn của dự án mà phần tối quan trọng là ảnh hưởng trên hệ thủy học / hydrology, hệ sinh thái / ecology của con sông và cả ảnh hưởng do gia tăng số lượng tàu bè lưu thông trên dòng sông ấy.
Một ví dụ về hệ quả dây chuyền do dự án cải thiện thủy lộ, sẽ đưa tới gia tăng trao đổi hàng hóa, tạo thuận cho kỹ nghệ phát triển và hậu quả là gây thêm ô nhiễm. Ảnh hưởng dài hạn ấy ra sao với sức khỏe của cư dân các quốc gia cuối nguồn là hoàn toàn không được quan tâm tới.
Sai Trái: vì các phân tích chỉ dựa trên sự phỏng đoán / speculation, với kết luận chủ quan và hoàn toàn thiếu những bước nghiên cứu có thực chất để rồi vẫn đi tới khẳng định là: “Dự án sẽ có ảnh hưởng tích cực về kinh tế trong các bước phát triển bền vững của Lưu vực sông Mekong. Đó chỉ là một kết luận vu vơ mà không đưa ra được các dữ kiện hay phân tích thuyết phục nào.
HẬU
QUẢ NHÃN TIỀN NGAY GIAI ĐOẠN MỘT
Ngay giai đoạn đầu thực hiện
kế hoạch khai thông sông Mekong, hậu quả tức thời là đã có một số tác hại môi
sinh giáng trên đầu các cư dân sống trong lưu vực. Trong Mùa Mưa năm 2002, tại
quận Chiang Khong tỉnh Chang Rai Thái Lan có nhiều khúc bờ sông vốn bền vững
trong bao năm, nay bị sụp lở. Chỉ riêng làng Pak Ing đã mất đi một mẫu đất do nạn
xói mòn này. Ba ngôi làng kế cận cũng mất 9 mẫu đất cùng với nhiều căn nhà bị
trôi xuống sông. Phía tả ngạn bên Lào, hơn 100 gia đình thuộc làng Don Sawan tỉnh
Bokeo phải di tản vì nguy cơ sụp lở càng lan rộng.
Niwat Roykaek thuộc Nhóm Bảo Tồn tỉnh Chiang Khong nhận định: “Dân trong vùng sống bằng cá lưới từ sông Mekong và cả sống bằng hoa màu trồng dọc theo hai bên bờ sông ấy. Con sông là mạch sống của họ nên cần phải khảo sát thật kỹ càng trước khi khai thác.” (5)
Các nhà hoạt động môi sinh
bắc Miến Điện đã yêu cầu ngưng ngay kế hoạch phá đá trên khúc sông Mekong dài
234 km chảy dọc theo biên giới phía đông bắc Miến vì khúc sông này vốn là nguồn
sống của các sắc tộc Lahu, Shan, Loi La và En. (2) Và cũng đã có 52 tổ chức phi
chính phủ [NGO/ Non Governmental Organizations] lên tiếng phản đối Dự án
Phá Ghềnh Thác sông Mekong do những tác hại không thể chấp nhận được đối với
ngư nghiệp, hệ sinh thái của con sông như một toàn thể và ảnh hưởng trên cư dân
sống dọc con sông. Họ yêu cầu phải ngưng ngay dự án phá đá khai thông mở rộng
dòng sông cho tới khi nào hoàn tất được các bước lượng giá đúng mức về “hậu
quả môi sinh và xã hội” trên các cộng đồng cư dân sống trong lưu vực.
Tưởng cũng nên nhắc tới ở đây một khía cạnh khá mỉa mai là không phải do chính quyền Hà Nội hay Nam Vang, nhưng chính mấy chục tổ chức nhỏ bé của cư dân Miến Điện chưa hẳn có tự do ấy lại lên tiếng đòi hỏi quyền sống cho hai nước láng giềng rất xa họ: “Kế hoạch phải có được sự đồng thuận của tất cả các quốc gia nơi có con sông Mekong chảy qua bao gồm cả Cam Bốt và Việt Nam”.
TÁC
HẠI TẦM XA TRÊN CAM BỐT VÀ VIỆT NAM
Dự án phá đá, phá các khúc ghềnh thác có những hậu quả ra sao trước hết là đối với 4 quốc gia thượng nguồn (Trung Quốc, Miến Điện, Thái Lan và Lào) rồi sau đó là 2 nước hạ nguồn (Cam Bốt và Việt Nam) là những vấn nạn chưa có lời giải đáp.
“Nhưng câu hỏi quan trọng
nhất được đặt ra là những lợi lộc kinh tế ấy và cả cái giá phải trả sẽ được
phân phối ra sao đối với các quốc gia trong lưu vực?” (5)
Trước mắt thì quốc gia hưởng lợi nhất vẫn là Trung Quốc: hàng hóa Trung quốc sẽ tràn ngập đổ xuống các tiểu quốc phương Nam, cũng những con tàu 700 tấn ấy sẽ chuyên trở về Trung Quốc những tài nguyên thiên nhiên từ Miến Điện Lào Thái Lan để phục vụ cho nền kỹ nghệ đang rất phát triển do có thêm dồi dào nguồn thủy điện từ những con đập bậc thềm khổng lồ Vân Nam cũng từ nguồn nước con sông Mekong.
Tây Tạng là nơi phát nguồn
con sông Mekong, Trung Quốc là nước xa nhất trên phía thượng nguồn nên rất ít bị
ảnh hưởng do kế hoạch phá đá phá các khúc ghềnh thác trên sông Mekong. Nhưng kế
hoạch đó đã có tác hại ngay trước mắt trên sinh cảnh và đời sống cư dân của các
nước hạ nguồn như Miến Điện, Thái Lan và Lào, dĩ nhiên còn có ảnh hưởng dây
chuyền trên đời sống cư dân của hai nước ở dưới xa là Cam Bốt và Việt Nam. Sự
thay đổi đột ngột nhịp độ dòng chảy thiên nhiên của con sông Mekong gây hậu quả
xói mòn và cả sụp lở bờ sông, hủy diệt nguồn cá như nguồn protein chính của cư
dân sống trong lưu vực.
Đứng trước những tai ương có thể xảy ra, đến bao giờ thì người dân Việt Nam và Cam Bốt mới được thông báo một cách đầy đủ và cả quyền được tham gia ý kiến? (4)
Vì gặp phải quá nhiều chống đối của cư dân địa phương và các tổ chức bảo vệ môi sinh Bắc Thái Lan nên Dự án Giai đoạn Một đã phải dừng lại một thời gian.
Giai
đoạn Hai 2015:
Nhưng để rồi 14 năm sau, đến tháng 12,
2015 Trung Quốc lại tiếp tục triển khai kế hoạch phá đá phá ghềnh thác trên
sông Mekong, và nay có tên Dự án Mười Năm Phát
triển Thuỷ vận Quốc tế trên Sông Lancang-Mekong / Development Plan for International Navigation on the Lancang-Mekong
River (2015-2025).
Đây không chỉ nhằm gia tăng trao đổi thương mại mà Bắc Kinh còn có tham vọng củng cố thêm ảnh hưởng bao trùm lên toàn vùngvới sáng kiến chiến lược "Một Vòng Đai, Một Con Đường / One Border One Road / OBOR Initiative".
Và Dự án vẫn chỉ được tham khảo giữa 4 quốc gia thượng nguồn: Trung Quốc, Lào, Thái Lan, Miến Điện trong khi quốc gia hạ nguồn là Cam Bốt và cuối nguồn là Việt Nam thì không được đếm xỉa tới cho dù bị ảnh hưởng nặng nề nhất và vẫn chưa thấy tiếng nói phản đối mạnh mẽ lẽ ra phải có từ hai quốc gia Việt Nam và Cam Bốt.
Vào ngày 19.04.2017, chỉ mới đây thôi, 60 kỹ sư Đại Hán trên 3 con tàu từ Trung Quốc đã thực hiện cuộc khảo sát Giai đoạn Hai Dự án 10 Năm Phát triển Thuỷ vận Quốc tế trên Sông Lancang-Mekong sẽ tiếp tục phá hết các khối đá trên các khúc sông ghềnh thác trên suốt 890 km đường sông từ giang cảng Tư Mao Vân Nam xuống Chiang San, Chiang Khong Bắc Thái, xuống xa tới cố đô Luang Prabang của Lào.
Một viên kỹ sư Tàu không muốn nêu tên cho biết: công việc của họ nằm trong đại dự án "Một Vòng Đai Một Con Đường / One Belt One Road" nhưng trên thực tế thì kế hoạch phá đá phá ghềnh thác trên Sông Mekong đã có trước đó. (2)
Thực chất với TQ, thì kế hoạch khai thông sông ngòi, xây dựng cầu đường và những hạ tầng cơ sở khác chỉ nhằm ưu tiên phục vụ cho quyền lợi của TQ, và các nước nhỏ lân bang chỉ được xem như những tiện nghi chánh trị của Bắc Kinh.
Cho dù vẫn phải gặp lại sự chống đối mạnh mẽ của cư dân Thái và hàng trăm tổ chức bảo vệ môi sinh NGOs vùng Bắc Thái Lan [Chiangkhong Conservation Group and Save the Mekong Campaign], nhưng xem ra chánh quyền quân nhân Thái và nhà nước toàn trị Lào luôn luôn có chính sách mở cửa đón nhận những khoản đầu tư khổng lồ đến từ Trung Quốc. Làm ăn với các thể chế "toàn trị và tham nhũng" luôn luôn là quyền lực mềm / soft power của chính quyền Bắc Kinh. [Hình 5]
Có thêm phương tiện giao thông và chuyên chở, những hàng hoá rẻ tiền thặng dư của TQ từ đồ điện tử tới các đồ plastics gia dụng sẽ đổ vào các nước láng giềng đã giết chết các nền công nghệ nhỏ địa phương. Không chỉ có thế, TQ còn xuất cảng đủ các loại nông phẩm cũng với rẻ mạt sẽ giết chết cả nền nông nghiệp trồng trọt tại các quốc gia lân bang, biến họ thành một tầng lớp tiệu thụ không sản xuất và càng ngày càng lệ thuộc vào Phương Bắc.
Thongpho Vongsriprasom, nguyên Bộ trưởng Canh nông Lào đã lên tiếng báo động là kế hoạch phá đá / rocks phá ghềnh thác / rapids trên sông Mekong sẽ làm tăng vận tốc dòng chảy và cộng thêm với sóng lớn / waves của các con tàu hàng sẽ huỷ hoại các bờ sông, vốn là vùng canh tác rất màu mỡ của người dân Lào, trong khi chỉ có 4% diện tích nước Lào phù hợp cho nông nghiệp. (1)
Theo ước tính của MRC / Uỷ Hội Sông Mekong thì vận tải đường sông tuy dài hơn (từ Tư Mao tới Luang Prabang là 890 km, trong khi khoảng cách đường bộ chỉ có 510 km) nhưng vẫn giảm thiểu được 20% tổn phí vận chuyển; nhưng liệu các "chuyên gia công chức" của MRC có đủ tầm nhìn xa để đánh giá những thiệt hại trên toàn hệ sinh thái và các tổn thất kinh tế xã hội lâu dài trên các cộng đồng cư dân địa phương?
Theo Viện Nghiên cứu Phát triển Thái/ TDRI / Thailand Development Research Intitute cho rằng khi Thái quyết định hợp tác với Trung Quốc trong kế hoạch phá đá khai thông sông Mekong cho các con tàu lớn lưu thông, thì Thái Lan chỉ có "mất nhiều hơn là được" từ dự án này.
Wiroon Kampilo nguyên chủ tịch Phòng Thương Mại Chiang Rai Bắc Thái đưa ra nhận định với báo giới địa phương rằng: "Doanh nghiệp Thái chẳng được lợi lộc gì từ Dự án Phát triển Thuỷ vận Quốc tế trên Sông Lancang-Mekong vì chúng ta có rất ít hàng hoá cần vận chuyển qua đường sông để bán sang Tàu và chỉ có Trung Quốc sẽ thực sự được hưởng lợi". (2)
Tác hại từ những con đập bậc thềm Vân Nam còn đó, cộng thêm với dự án 12 con đập hạ lưu trên đất Lào và Cam Bốt, nay lại thêm bước tái khởi động kế hoạch mở rộng phá đá phá các khu ghềnh thác trên sông Mekong, hậu quả sẽ là những tác hại tích luỹ. Hậu quả tác hại trước mắt trên các cộng đồng cư dân nghèo trong lưu vực là mất nguồn cá và mất nguồn nông sản trồng trọt ven sông và trực tiếp đe doạ an ninh thực phẩm của họ. Tất cả những bước phát triển không bền vững ấy / unsustainaible development, khiến cả một hệ sinh thái phong phú của con sông Mekong chỉ đứng thứ hai sau con sông Amazon đang chết dần.
Từ Sáng Kiến Hành Lang Kinh Tế Bắc Nam Lưu Vực Lớn Sông Mekong: Greater Mekong Subregion/ GMS North-South Economic Corridor Flagship Initiative tới sáng kiến dự án chiến lược toàn cầu Một Vòng Đai Một Con Đường/ One Belt One RoadInitiative mới đây của Trung Quốc, thì một quốc gia nhỏ bé như nước Lào chỉ với 7 triệu dân [ít hơn so với dân số Sài Gòn 8.5 triệu], trên một diện tích 235,800 km2 mật độ dân số 31/ km2 cho tới nay trong suốt dòng lịch sử, vẫn đúng như nhận định của Bernard Fall: "Nước Lào không được coi là một thực thể địa dư, chủng tộc hay xã hội mà thuần chỉ là một tiện nghi chính trị. / Laos at the time was neither a geographical nor an ethnic or social entity, but merely a political convenience."
Không phải chỉ có Lào, mà toàn lưu vực sông Mekong cũng đang là tiện nghi chính trị và kinh tế của Trung Quốc, đã và đang bị Bắc Kinh khai thác một cách huỷ hoại và không bền vững / destructive and unsustainable development với ưu tiên cho mục tiêu đem lợi nhuận cho Trung Quốc, nhưng với những cái giá rất cao phải trả về suy thoái phẩm chất cuộc sống của hàng bao nhiêu triệu cư dân nơi hạ nguồn.
NGÔ THẾ VINH
California, 12.06.2017
THAM KHẢO:
3/ Thai Military Government Approves Plan for Blasting Mekong River Rapids in Chiang Rai. Chiang Rai Times, Jan 17, 2017http://www.chiangraitimes.com/thai-military-government-approves-plan-for-blasting-mekong-river-rapids-in-chiang-rai.html
4/ Monash Environment Institute. Evaluation of the EIA for the Proposed Upper Mekong Navigation Improvement Project. Chris Cocklin, Monique Hain. MEI, Monash University, Australia. December 2001.
5/
Phá Ghềnh Thác / Mở Rộng Lòng Sông / Huỷ Hoại Sinh Cảnh: Nguồn Cá Sông Mekong
Đang Chết Dần. Ngô Thế Vinh; Viet Ecology Foundation; 09.2009 http://vietecology.org/Article/Article/43#
( Diễn Đàn Thế Kỷ )
