Tham Khảo
Nghịch lý ‘Đi tìm định hướng’ !
Điều này minh chứng rằng không còn mấy người Việt Nam còn tin tưởng vào định hướng xã hội chủ nghĩa. Triết học Mác Lê Nin giờ đây không còn được dùng như “kim chỉ nam” cho các nhà hoạch định chính sách.
Điều
này minh chứng rằng không còn mấy người Việt Nam còn tin tưởng vào định
hướng xã hội chủ nghĩa. Triết học Mác Lê Nin giờ đây không còn được
dùng như “kim chỉ nam” cho các nhà hoạch định chính sách. Nếu ai đó còn
nhắc đến học thuyết Mác-xít thì có lẽ chỉ là trên những giảng đường
thiếu sinh viên, hoặc ngoài quán nước như những câu chuyện cười cợt siêu
thực về một thời quá đỗi lãng mạn mà không ai còn muốn kể nữa./’.
Cho
đến nay, chính Đảng Cộng sản Việt Nam cũng thừa nhận rằng chưa có nhận
thức rõ, cụ thể và đầy đủ về thế nào là nền kinh tế thị trường định
hướng xã hội chủ nghĩa mà chỉ có giải thích nguyên lý chung rằng, đó là
một nền kinh tế vận hành theo cơ chế thị trường có sự quản lý chặt chẽ
của nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa hướng tới mục tiêu dân giàu,
nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ, văn minh. Nguyên nhân của tình
trạng này là hệ thống kinh tế này là hoàn toàn mới, chưa có tiền lệ
trong lịch sử . Thêm vào đó, công tác lý luận ở Việt Nam về hệ thống
kinh tế này còn chưa theo kịp thực tiễn. Gần 20 năm theo đuổi chủ trương
xây dựng hệ thống kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, nhưng
các thể chế cho hệ thống này hoạt động vẫn chưa có đầy đủ. Đến hội
nghị lần thứ 6 của Ban Chấp hành Trung ương Đảng Cộng sản Việt Nam khóa
X, Đảng mới ra nghị quyết số 21-NQ/TW ngày 30 tháng 1 năm 2008 về tiếp
tục hoàn thiện thể chế kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa.
Tới ngày 23 tháng 9 năm 2008, Chính phủ Việt Nam mới có nghị quyết số
22/2008/NQ-CP ban hành Chương trình hành động của Chính phủ để thực hiện
nghị quyết 21-NQ/TW.
Hơn
nữa, cái gọi là ‘định hướng XHCN’ lại bị quấn chặt, níu kéo bởi sự dính
dáng nhiêu khê kiểu bao cấp trước đây, cho nên các thành phần kinh tế
không được tự do cạnh tranh lành mạnh. Sự phân biệt đối xử đã thấy rõ
nét. Các Tổng công ty, Tập đoàn kinh tế, các ‘quả đấm thép’, cái ‘yết
hầu’ đeo râu đội mũ, khoác áo ‘quốc doanh’ được ưu tiên, ưu đãi, ưu ái
hơn về vốn. Khi lỗ thì có ngay bù lỗ. Rút vốn ngân hàng dễ như rót nước.
Còn các thành phần kinh tế khác lại bị ‘phân biệt đối xử’, như con đẻ
với con nuôi, con có cha và con ngoài giá thú, rất khổ, trầy trật về
vốn, chịu thuế cao, áp đặt nhiều ‘lòi tói’, và nếu không may khi lỗ thì
“ráng chịu, không ai cứu”! Đó là “Đuôi to hơn đầu”, sinh ra nghịch lý.
Kinh tế thị trường là đầu, bị xem nhẹ. Định hướng XHCN là cái đuôi to
phình do được nhiều ưu đãi, cứu trợ của nhà nước về đủ mọi mặt. Thế mà,
các nhà chuyên gia kinh tế, Hội động lý luận Trung ương ra sức bợ đỡ
khối Kinh tế quốc doanh!
Mới đây, trong bài có tựa đề “Sau 40 năm, Việt Nam còn mấy phần cộng sản?”,
đăng trên ‘BBC tiếng Việt’, tác giả Thanh Doan viết: ‘/Chủ nghĩa tiêu
dùng như đang cuốn tất cả mọi người vào cơn kích động mạnh chưa từng có,
để rồi bất chợt nhiều người tự hỏi, Việt Nam còn mấy phần Cộng sản?
Trong một khảo sát của trung tâm nghiên cứu Pew Research đặt tại
Washington DC, có đến tận 95% người Việt được khảo sát đặt niềm tin vào
sự dẫn dắt của thị trường tự do, cao hơn hẳn các quốc gia tư bản như Mỹ
hay Hàn Quốc, hoặc thậm chí là Trung Quốc, đất nước có nhiều tương đồng
về kinh tế và chính trị.
Điều
này minh chứng rằng không còn mấy người Việt Nam còn tin tưởng vào định
hướng xã hội chủ nghĩa. Triết học Mác Lê Nin giờ đây không còn được
dùng như “kim chỉ nam” cho các nhà hoạch định chính sách. Nếu ai đó còn
nhắc đến học thuyết Mác-xít thì có lẽ chỉ là trên những giảng đường
thiếu sinh viên, hoặc ngoài quán nước như những câu chuyện cười cợt siêu
thực về một thời quá đỗi lãng mạn mà không ai còn muốn kể nữa./’.
Trong “Công cuộc đổi mới” mấy chục năm qua, những thành tựu đạt được còn
quá khiêm tốn, sự lỗ lã và thất thoát quá lớn của các doanh nghiệp nhà
nước là nguyên nhân khiến cho kinh tế không phát huy được như khả năng
có thể. Đây là điểm khiếm khuyết lớn nhất của cái gọi là nền kinh tế thị
trường định hướng XHCN. Đó chính là điều mà đến nay, Đảng CSVN tác giả
khởi xướng của khái niệm này vẫn chưa có một định nghĩa cụ thể và xác
đáng. Tuy vậy khái niệm định hướng XHCN nếu nhìn dưới các góc độ khác
nhau thì xuất hiện những ý tưởng mới lạ và rất đáng quan tâm.
Thực chất, Kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa là tên gọi một
cơ chế quản lý kinh tế được Đảng Cộng sản Việt Nam tạo ra và triển khai
tại Việt Nam từ thập niên 1990 cho đến nay (cái gốc ‘xoay chuyển’ này
từ gợi ý, và cũng là sự ‘hướng đạo’ của Trung Quốc tại Hội nghị Thành Đô
– 9-1990). Việc áp dụng cơ chế này cũng được ghi vào Hiến pháp Việt Nam
mới nhất.
Cho
đến nay, chính Đảng Cộng sản Việt Nam cũng thừa nhận rằng chưa có nhận
thức rõ, cụ thể và đầy đủ về thế nào là nền kinh tế thị trường định
hướng xã hội chủ nghĩa mà chỉ có giải thích nguyên lý chung rằng, đó là
một nền kinh tế vận hành theo cơ chế thị trường có sự quản lý chặt chẽ
của nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa hướng tới mục tiêu dân giàu,
nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ, văn minh. Nguyên nhân của tình
trạng này là hệ thống kinh tế này là hoàn toàn mới, chưa có tiền lệ
trong lịch sử . Thêm vào đó, công tác lý luận ở Việt Nam về hệ thống
kinh tế này còn chưa theo kịp thực tiễn. Gần 20 năm theo đuổi chủ trương
xây dựng hệ thống kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, nhưng
các thể chế cho hệ thống này hoạt động vẫn chưa có đầy đủ. Đến hội
nghị lần thứ 6 của Ban Chấp hành Trung ương Đảng Cộng sản Việt Nam khóa
X, Đảng mới ra nghị quyết số 21-NQ/TW ngày 30 tháng 1 năm 2008 về tiếp
tục hoàn thiện thể chế kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa.
Tới ngày 23 tháng 9 năm 2008, Chính phủ Việt Nam mới có nghị quyết số
22/2008/NQ-CP ban hành Chương trình hành động của Chính phủ để thực hiện
nghị quyết 21-NQ/TW.
Tuy nhiên, cái ‘căn nguyên’ để đưa ra những lý thuyết, lý giải, phân
tích về ‘Kinh tế thị trường định hướng XHCN’ lại do các chuyên gia kinh
tế, các GS.TS giúp việc cho Trung ương đảng, Chính phủ đưa ra sau nhiều
soạn thảo và không ít cãi cọ. Có điều, lý thuyết, phân tích, lý giải mà
‘các cụ’ đưa ra lại rơi vào giáo điều, khô cứng, sáo mòn, ít thực tiễn.
Cái nền (cơ sở) kiến thức của ‘các cụ trí thức-nhà khoa học, nhà tham
mưu’ kinh tế lại chủ yếu học từ Liên Xô những năm 60-70 của thế kỷ
trước, lại mang đậm lối quản lý, điều hành kiểu Stalin, nay được vá víu,
tô vẽ, nhuộm thêm chút màu sắc ‘kinh tế tư bản phát triển’ cho nên nó
trở thành thứ ‘ba rọi’ khó nhận diện, khó tiêu hóa. Sự nhì nhằng, nhập
nhẹm không phân rõ đâu là kinh tế thị trường hoàn toàn tự do, cạnh tranh
lành mạnh, đâu là quản lý Nhà nước cứ lộn nhèo.
Hơn
nữa, cái gọi là ‘định hướng XHCN’ lại bị quấn chặt, níu kéo bởi sự dính
dáng nhiêu khê kiểu bao cấp trước đây, cho nên các thành phần kinh tế
không được tự do cạnh tranh lành mạnh. Sự phân biệt đối xử đã thấy rõ
nét. Các Tổng công ty, Tập đoàn kinh tế, các ‘quả đấm thép’, cái ‘yết
hầu’ đeo râu đội mũ, khoác áo ‘quốc doanh’ được ưu tiên, ưu đãi, ưu ái
hơn về vốn. Khi lỗ thì có ngay bù lỗ. Rút vốn ngân hàng dễ như rót nước.
Còn các thành phần kinh tế khác lại bị ‘phân biệt đối xử’, như con đẻ
với con nuôi, con có cha và con ngoài giá thú, rất khổ, trầy trật về
vốn, chịu thuế cao, áp đặt nhiều ‘lòi tói’, và nếu không may khi lỗ thì
“ráng chịu, không ai cứu”! Đó là “Đuôi to hơn đầu”, sinh ra nghịch lý.
Kinh tế thị trường là đầu, bị xem nhẹ. Định hướng XHCN là cái đuôi to
phình do được nhiều ưu đãi, cứu trợ của nhà nước về đủ mọi mặt. Thế mà,
các nhà chuyên gia kinh tế, Hội động lý luận Trung ương ra sức bợ đỡ
khối Kinh tế quốc doanh!
TS. Lê Đăng Doanh bình luận: Đó là nguyên nhân của sự phát triển kinh tế
thiếu hiệu quả, đồng thời nó là mầm mống của việc tham nhũng và lợi ích
nhóm trong các doanh nghiệp nhà nước. Điều đó dẫn đến bảng xếp hạng của
kinh tế Việt nam đang ở mức thấp trong nhiều năm gần đây. Hiện nay nền
kinh tế thị trường của Việt nam đang chịu sự tác động của nhà nước trên
mức bình thường và có hàng loạt các cam kết đang gây tranh cãi. Ví dụ
như việc nhà nước can thiệp vào hệ thống giá hiệu quả đến đâu, giữ ổn
định giá có giữ được không và hiệu quả như thế nào? Hiện nay nền kinh tế
thị trường định hướng XHCN đang chịu sự can thiệp quá mức của nhà nước
đã gây nhiều tranh cãi. Theo ông Doanh, để thúc đẩy kinh tế phát triển
mạnh đúng như khả năng của nó, nhà nước cần phải tôn trọng sự cạnh tranh
bình đẳng giữa các thành phần kinh tế, chống độc quyền và áp dụng đúng
và đủ cơ chế thị trường.
Ấy vậy mà tại Hội thảo mới đây, “đỉnh cao trí tuệ” của Hội đồng Lý luận
Trung ương và Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam vẫn gân cổ: Nền kinh
tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa Việt Nam có quan hệ sản xuất
tiến bộ phù hợp với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất; có nhiều
hình thức sở hữu, nhiều thành phần kinh tế, trong đó kinh tế Nhà nước
giữ vai trò chủ đạo, kinh tế tư nhân là một động lực quan trọng của nền
kinh tế; các chủ thể thuộc các thành phần kinh tế bình đẳng, hợp tác và
cạnh tranh theo pháp luật; thị trường đóng vai trò chủ yếu trong huy
động và phân bổ có hiệu quả các nguồn lực phát triển, là động lực chủ
yếu để giải phóng sức sản xuất; các nguồn lực nhà nước được phân bổ theo
chiến lược, quy hoạch, kế hoạch phù hợp với cơ chế thị trường. Nhà nước
đóng vai trò định hướng, xây dựng và hoàn thiện thể chế kinh tế, tạo
môi trường cạnh tranh bình đẳng, minh bạch và lành mạnh; sử dụng các
nguồn lực của Nhà nước và công cụ, chính sách để định hướng và điều tiết
nền kinh tế, thúc đẩy sản xuất kinh doanh và bảo vệ môi trường; thực
hiện tiến bộ, công bằng xã hội trong từng bước, từng chính sách phát
triển. Phát huy vai trò làm chủ của Nhân dân trong phát triển kinh tế-xã
hội (!?).
Câu hỏi tại sao sau 30 năm chuyển sang kinh tế thị trường mà cộng đồng
doanh nghiệp Việt Nam vẫn èo uột như vậy và chủ yếu lấy cơ chế xin-cho
làm tôn chỉ hành động, không tăng được năng lực cạnh tranh... phải chăng
đã tìm được câu trả lời từ chính sự mập mờ của khái niệm "kinh tế thị
trường định hướng xã hội chủ nghĩa" này?
Lịch sử phát triển kinh tế thế giới cũng như ở Việt Nam cho thấy Chủ
nghĩa xã hội kết hợp với yếu tố thị trường còn được gọi là Con đường thứ
ba (để phân biệt với hai con đường khác là kinh tế thị trường tự do
(hay kinh tế tư bản chủ nghĩa) và kinh tế kế hoạch hóa tập trung. Các
nước Đông Âu và Liên Xô cũ đã rời bỏ nền kinh tế kế hoạch hóa để chuyển
sang nền kinh tế thị trường. Các nước tư bản phát triển như Mĩ, Anh,
Pháp và Nhật trong thế kỉ 20 cũng điều chỉnh mô hình kinh tế theo hướng
giảm thiểu sự can thiệp của bộ máy nhà nước (mô hình kinh tế hỗn hợp,
phương pháp tích hợp đa năng, tổng lực đa chiều).
Trong một bài viết mới đây, tác giả Kami phân tích: Sau khi nhà nước
Việt nam tiến hành đổi mới kinh tế chuyển từ nền kinh tế tập trung kế
hoạch hóa sang nền kinh tế thị trường kiểu tư bản. Cái đuôi định hướng
XHCN, khi đó hoàn toàn chỉ nhằm mục đích biện minh cho sự vi phạm nguyên
tắc kinh tế học của học thuyết của Chủ nghĩa Marx-Lenin của Đảng CSVN,
đó là công hữu hóa toàn bộ về tư liệu sản xuất. Đồng thời nhằm để chứng
tỏ rằng việc đổi mới kinh tế của Đảng CSVN hoàn toàn không bị chệch
hướng hay xa rời lý tưởng cộng sản, mà vẫn kiên định với Chủ nghĩa Marx
-Lenin.
Kinh tế thị trường định hướng XHCN được áp dụng ở Việt nam tuy đã gần 30
năm, song một cái định nghĩa đúng, đủ và hoàn chỉnh cho khái niệm Kinh
tế thị trường định hướng XHCN thì đến nay hoàn toàn chưa có. Gần đây
nhất, ngày 28.2.2015 vừa qua, tại Hà Nội, Hội đồng Lý luận TƯ phối hợp
với Viện Hàn lâm Khoa học xã hội VN tổ chức tọa đàm “Nhận thức về kinh
tế thị trường định hướng XHCN” đã cho biết Đảng sẽ ra định nghĩa mới về
kinh tế thị trường định hướng XHCN. Điều đó cho thấy trong vòng 30 năm
qua nền kinh tế Việt nam thực sự là đã được Đảng CSVN dẫn dắt một cách
mò mẫm và thiếu cơ sở lý luận khoa học.
Chủ trương khu vực kinh tế nhà nước giữ vai trò chủ đạo trong nền "kinh
tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa" được thực hiện trong thực tế
bằng việc thành lập hàng loạt các doanh nghiệp nhà nước lớn như các tập
đoàn kinh tế nhà nước, các tổng công ty 90, tổng công ty 91. Tuy nhiên,
hiện không ít doanh nghiệp nhà nước lớn này hoạt động không hiệu quả và/
hoặc thua lỗ triền miên, dẫn tới yêu cầu phải tái cấu trúc và cổ phần
hóa các doanh nghiệp này.
Một số vấn đề đang tồn tại cần được nghiên cứu giải quyết:
- Do nhà nước (thông qua các doanh nghiệp nhà nước) nắm quyền chi phối phần lớn tài nguyên (economic resources)
của nền kinh tế bao gồm đất đai, khoán sản, tín dụng, ưu đãi chính
sách.v.v. nên các chính sách chống tham nhũng, chống lãng phí.v.v. nếu
không chặt chẽ sẽ dẫn đến tiêu cực: cán bộ tham nhũng ngày càng tinh vi
và hệ thống phải gồng mình tập trung chống tham nhũng, thất thoát, lãng
phí, thay vì tập trung toàn lực cho sản xuất.
- Việc quản lý kém hiệu quả các nguồn tài nguyên kinh tế và tham nhũng
thất thoát cao trong hệ thống dẫn đến đầu tư nhà nước vào nền kinh tế
đạt hiệu quả thấp. Tuy vậy khu vực có vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài
(FDI) mới là khu vực hiệu quả kém nhất, nguyên nhân là do các báo cáo
lỗ, do việc chuyển giá giữa công ty mẹ với các công ty con diễn ra khá
phổ biến trong những năm qua.. (xem chỉ số ICOR). Ví dụ, để có giá trị
tăng thêm tương đương với 1 đồng, thì Việt Nam phải đầu tư 5,1 đồng (năm
2008) so với 4,1 đồng của Thái Lan.
Chi phí đầu tư cao dẫn đến một nguy cơ nền kinh tế luôn trong trạng thái
căng thẳng, dễ xảy ra quá tải (overheat) cùng lúc với dễ dàng suy
thoái. Để đưa đất nước lên trở thành công nghiệp hóa, Việt Nam phải tốn
kém gấp 1,5 lần các quốc gia NIC như Hồng Kông, Hàn Quốc, Singapore và
Đài Loan, mà hệ lụy của sự tốn kém "bất thường" này là mục tiêu công
nghiệp hóa sẽ khó đạt được, hoặc cho dù đạt được thì chi phí "bảo trì"
cho một nền kinh tế như vậy cũng sẽ cao, dẫn đến hàng hóa do nền công
nghiệp của Việt Nam sản xuất ra thường phải bán giá cao mới đủ lợi
nhuận, từ đó dẫn đến giảm sức cạnh tranh. Để tăng sức cạnh tranh phải
giảm giá hàng hóa, thì chi phí lao động phải bị kiềm chế, vì các loại
hàng hóa khác phải theo cơ chế thị trường. Sự kiềm chế chi phí lao động
sẽ khiến thị trường lao động bị bóp méo và nguy cơ mất ổn định cao vì
lãn công, đình công.
- Sự thành công trong công cuộc chống tham nhũng lãng phí ở khu vực kinh
tế Nhà nước, đồng thời tổ chức lại khu vực kinh tế FDI và không kêu
gọi đầu tư bằng mọi giá, chỉ chấp nhận đầu tư có chọn lọc đối với khu
vực FDI, sẽ quyết định rất lớn đến sự thành công của nền kinh tế thị
trường định hướng xã hội chủ nghĩa của Việt Nam.
- Trong những năm đầu áp dụng nền kinh tế thị trường định hướng XHCN đã
có hiệu quả. Nhưng đến nay đã bộc lộ những bất cập và mâu thuẫn, vì: Nhà
nước (NN) quản lý, điều tiết 1 số giá được cho là chiến lược như giá
điện, nhiên liệu...do vậy, khi cần thì NN tăng hoặc giảm giá, và như vậy
khi cần tiến hành lập, phân tích triển khai 1 dự án sẽ khó khăn khi xác
định giá thành sản phẩm vì nó phụ thuộc vào sự điều tiết giá đầu vào
của NN, nếu sự điều tiết này là tăng cơ học quá lớn thì làm đảo lộ tất
cả các hoạch định, tính toán hiệu quả của 1 dự án, thậm chí làm phá sản.
Nhưng nếu NN không điều tiết thì DNNN sẽ bị lỗ (như ngành điện chẳng
hạn) và các thành phần kinh tế khác hưởng lợi.
Nhiều người cho là khái niệm kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam vẫn còn rất mập mờ.
Theo luật sư Trương Thanh Đức cần được xác định rõ kinh tế thị trường
định hướng xã hội chủ nghĩa là gì trong dự thảo Hiến pháp, để tránh
trường hợp áp dụng kinh tế kế hoạch hoá tập trung vào kinh tế thị
trường.
Theo luật sư Nguyễn Tiến Lập "định hướng xã hội chủ nghĩa" là
phải bảo đảm sự công bằng tương đối về xã hội và chế độ an sinh xã hội
phổ cập đối với người dân. Điều này giống với mục tiêu của nền kinh tế
thị trường xã hội của nước Đức, và khác với nền kinh tế thị trường tự do
của nước Mỹ. Tuy nhiên, có những thực tiễn vừa qua lại đi ngược lại, ví
dụ như việc tăng phí bệnh viện và phí học đường đang trở thành gánh
nặng cho người nghèo. Hậu quả của việc không xác định mô hình kinh tế và
duy trì các mối quan hệ không rõ ràng giữa Nhà nước và thị trường, sẽ
biến các doanh nghiệp thành các chủ thể phụ thuộc ngày càng lớn hơn vào
Nhà nước.
Tổng bí thư Nguyễn Phú Trọng đã phán một câu ‘xanh rờn’: “Đến cuối thế kỷ 21, Việt Nam chưa chắc đã có CNXH hoàn thiện”.
Dù có ‘nặng gánh' bảo thủ, giáo điều đến mấy, thì thực tế vẫn chuyển đổi
được cách cách nhìn nhận. Mới đây, Thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng đã nói về
khái niệm định hướng XHCN, rằng: “Kinh tế thị trường là thế nào,
định hướng xã hội chủ nghĩa là thế nào - không chung chung nữa. Kinh tế
thị trường phải tuân thủ đầy đủ các quy luật của thị trường...Còn 'Định
hướng XHCN' là Nhà nước sẽ dùng chính sách, dùng công cụ, dùng nguồn lực
của mình để điều tiết, để phân phối, phân phối lại, bảo đảm cho tiến
bộ công bằng xã hội, xóa đói giảm nghèo…” là quan niệm rất đáng chú ý.
Về câu hỏi, thế nào là thể chế kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ
nghĩa, Bộ trưởng Bộ Kế hoạch và Đầu tư Bùi Quang Vinh trong một buổi nói
chuyện về các vấn đề kinh tế ở Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh
vào cuối năm 2013, trả lời: “Chúng ta cứ nghiên cứu mô hình đó, mà mãi có tìm ra đâu. Làm gì có cái thứ đó mà đi tìm”.
Thứ trưởng Bộ Kế hoạch và Đầu tư Nguyễn Chí Dũng khi đã thổ lộ tâm tư: “Tôi
cứ suy nghĩ mãi một điều, nếu chúng ta đi mà không rõ đi đâu, bằng cách
nào, bao giờ đến… thì không bao giờ chúng ta đi nhanh và bền vững
được”.
Đúng thế, tự đặt ra cái đích (mục tiêu) nhưng nó xa hay gần, hình thù nó
ra sao, nó ở đâu ... đều không biết, nay vẫn "kiên trì, kiên định mục
tiêu" và mò mẫm…đi tìm!
Bùi Văn Bồng
(Blog Bùi Văn Bồng)
Bàn ra tán vào (0)
Các tin đã đăng
Nghịch lý ‘Đi tìm định hướng’ !
Điều này minh chứng rằng không còn mấy người Việt Nam còn tin tưởng vào định hướng xã hội chủ nghĩa. Triết học Mác Lê Nin giờ đây không còn được dùng như “kim chỉ nam” cho các nhà hoạch định chính sách.
Mới đây, trong bài có tựa đề “Sau 40 năm, Việt Nam còn mấy phần cộng sản?”,
đăng trên ‘BBC tiếng Việt’, tác giả Thanh Doan viết: ‘/Chủ nghĩa tiêu
dùng như đang cuốn tất cả mọi người vào cơn kích động mạnh chưa từng có,
để rồi bất chợt nhiều người tự hỏi, Việt Nam còn mấy phần Cộng sản?
Trong một khảo sát của trung tâm nghiên cứu Pew Research đặt tại
Washington DC, có đến tận 95% người Việt được khảo sát đặt niềm tin vào
sự dẫn dắt của thị trường tự do, cao hơn hẳn các quốc gia tư bản như Mỹ
hay Hàn Quốc, hoặc thậm chí là Trung Quốc, đất nước có nhiều tương đồng
về kinh tế và chính trị.
Điều
này minh chứng rằng không còn mấy người Việt Nam còn tin tưởng vào định
hướng xã hội chủ nghĩa. Triết học Mác Lê Nin giờ đây không còn được
dùng như “kim chỉ nam” cho các nhà hoạch định chính sách. Nếu ai đó còn
nhắc đến học thuyết Mác-xít thì có lẽ chỉ là trên những giảng đường
thiếu sinh viên, hoặc ngoài quán nước như những câu chuyện cười cợt siêu
thực về một thời quá đỗi lãng mạn mà không ai còn muốn kể nữa./’.
Trong “Công cuộc đổi mới” mấy chục năm qua, những thành tựu đạt được còn
quá khiêm tốn, sự lỗ lã và thất thoát quá lớn của các doanh nghiệp nhà
nước là nguyên nhân khiến cho kinh tế không phát huy được như khả năng
có thể. Đây là điểm khiếm khuyết lớn nhất của cái gọi là nền kinh tế thị
trường định hướng XHCN. Đó chính là điều mà đến nay, Đảng CSVN tác giả
khởi xướng của khái niệm này vẫn chưa có một định nghĩa cụ thể và xác
đáng. Tuy vậy khái niệm định hướng XHCN nếu nhìn dưới các góc độ khác
nhau thì xuất hiện những ý tưởng mới lạ và rất đáng quan tâm.
Thực chất, Kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa là tên gọi một
cơ chế quản lý kinh tế được Đảng Cộng sản Việt Nam tạo ra và triển khai
tại Việt Nam từ thập niên 1990 cho đến nay (cái gốc ‘xoay chuyển’ này
từ gợi ý, và cũng là sự ‘hướng đạo’ của Trung Quốc tại Hội nghị Thành Đô
– 9-1990). Việc áp dụng cơ chế này cũng được ghi vào Hiến pháp Việt Nam
mới nhất.
Cho
đến nay, chính Đảng Cộng sản Việt Nam cũng thừa nhận rằng chưa có nhận
thức rõ, cụ thể và đầy đủ về thế nào là nền kinh tế thị trường định
hướng xã hội chủ nghĩa mà chỉ có giải thích nguyên lý chung rằng, đó là
một nền kinh tế vận hành theo cơ chế thị trường có sự quản lý chặt chẽ
của nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa hướng tới mục tiêu dân giàu,
nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ, văn minh. Nguyên nhân của tình
trạng này là hệ thống kinh tế này là hoàn toàn mới, chưa có tiền lệ
trong lịch sử . Thêm vào đó, công tác lý luận ở Việt Nam về hệ thống
kinh tế này còn chưa theo kịp thực tiễn. Gần 20 năm theo đuổi chủ trương
xây dựng hệ thống kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, nhưng
các thể chế cho hệ thống này hoạt động vẫn chưa có đầy đủ. Đến hội
nghị lần thứ 6 của Ban Chấp hành Trung ương Đảng Cộng sản Việt Nam khóa
X, Đảng mới ra nghị quyết số 21-NQ/TW ngày 30 tháng 1 năm 2008 về tiếp
tục hoàn thiện thể chế kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa.
Tới ngày 23 tháng 9 năm 2008, Chính phủ Việt Nam mới có nghị quyết số
22/2008/NQ-CP ban hành Chương trình hành động của Chính phủ để thực hiện
nghị quyết 21-NQ/TW.
Tuy nhiên, cái ‘căn nguyên’ để đưa ra những lý thuyết, lý giải, phân
tích về ‘Kinh tế thị trường định hướng XHCN’ lại do các chuyên gia kinh
tế, các GS.TS giúp việc cho Trung ương đảng, Chính phủ đưa ra sau nhiều
soạn thảo và không ít cãi cọ. Có điều, lý thuyết, phân tích, lý giải mà
‘các cụ’ đưa ra lại rơi vào giáo điều, khô cứng, sáo mòn, ít thực tiễn.
Cái nền (cơ sở) kiến thức của ‘các cụ trí thức-nhà khoa học, nhà tham
mưu’ kinh tế lại chủ yếu học từ Liên Xô những năm 60-70 của thế kỷ
trước, lại mang đậm lối quản lý, điều hành kiểu Stalin, nay được vá víu,
tô vẽ, nhuộm thêm chút màu sắc ‘kinh tế tư bản phát triển’ cho nên nó
trở thành thứ ‘ba rọi’ khó nhận diện, khó tiêu hóa. Sự nhì nhằng, nhập
nhẹm không phân rõ đâu là kinh tế thị trường hoàn toàn tự do, cạnh tranh
lành mạnh, đâu là quản lý Nhà nước cứ lộn nhèo.
Hơn
nữa, cái gọi là ‘định hướng XHCN’ lại bị quấn chặt, níu kéo bởi sự dính
dáng nhiêu khê kiểu bao cấp trước đây, cho nên các thành phần kinh tế
không được tự do cạnh tranh lành mạnh. Sự phân biệt đối xử đã thấy rõ
nét. Các Tổng công ty, Tập đoàn kinh tế, các ‘quả đấm thép’, cái ‘yết
hầu’ đeo râu đội mũ, khoác áo ‘quốc doanh’ được ưu tiên, ưu đãi, ưu ái
hơn về vốn. Khi lỗ thì có ngay bù lỗ. Rút vốn ngân hàng dễ như rót nước.
Còn các thành phần kinh tế khác lại bị ‘phân biệt đối xử’, như con đẻ
với con nuôi, con có cha và con ngoài giá thú, rất khổ, trầy trật về
vốn, chịu thuế cao, áp đặt nhiều ‘lòi tói’, và nếu không may khi lỗ thì
“ráng chịu, không ai cứu”! Đó là “Đuôi to hơn đầu”, sinh ra nghịch lý.
Kinh tế thị trường là đầu, bị xem nhẹ. Định hướng XHCN là cái đuôi to
phình do được nhiều ưu đãi, cứu trợ của nhà nước về đủ mọi mặt. Thế mà,
các nhà chuyên gia kinh tế, Hội động lý luận Trung ương ra sức bợ đỡ
khối Kinh tế quốc doanh!
TS. Lê Đăng Doanh bình luận: Đó là nguyên nhân của sự phát triển kinh tế
thiếu hiệu quả, đồng thời nó là mầm mống của việc tham nhũng và lợi ích
nhóm trong các doanh nghiệp nhà nước. Điều đó dẫn đến bảng xếp hạng của
kinh tế Việt nam đang ở mức thấp trong nhiều năm gần đây. Hiện nay nền
kinh tế thị trường của Việt nam đang chịu sự tác động của nhà nước trên
mức bình thường và có hàng loạt các cam kết đang gây tranh cãi. Ví dụ
như việc nhà nước can thiệp vào hệ thống giá hiệu quả đến đâu, giữ ổn
định giá có giữ được không và hiệu quả như thế nào? Hiện nay nền kinh tế
thị trường định hướng XHCN đang chịu sự can thiệp quá mức của nhà nước
đã gây nhiều tranh cãi. Theo ông Doanh, để thúc đẩy kinh tế phát triển
mạnh đúng như khả năng của nó, nhà nước cần phải tôn trọng sự cạnh tranh
bình đẳng giữa các thành phần kinh tế, chống độc quyền và áp dụng đúng
và đủ cơ chế thị trường.
Ấy vậy mà tại Hội thảo mới đây, “đỉnh cao trí tuệ” của Hội đồng Lý luận
Trung ương và Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam vẫn gân cổ: Nền kinh
tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa Việt Nam có quan hệ sản xuất
tiến bộ phù hợp với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất; có nhiều
hình thức sở hữu, nhiều thành phần kinh tế, trong đó kinh tế Nhà nước
giữ vai trò chủ đạo, kinh tế tư nhân là một động lực quan trọng của nền
kinh tế; các chủ thể thuộc các thành phần kinh tế bình đẳng, hợp tác và
cạnh tranh theo pháp luật; thị trường đóng vai trò chủ yếu trong huy
động và phân bổ có hiệu quả các nguồn lực phát triển, là động lực chủ
yếu để giải phóng sức sản xuất; các nguồn lực nhà nước được phân bổ theo
chiến lược, quy hoạch, kế hoạch phù hợp với cơ chế thị trường. Nhà nước
đóng vai trò định hướng, xây dựng và hoàn thiện thể chế kinh tế, tạo
môi trường cạnh tranh bình đẳng, minh bạch và lành mạnh; sử dụng các
nguồn lực của Nhà nước và công cụ, chính sách để định hướng và điều tiết
nền kinh tế, thúc đẩy sản xuất kinh doanh và bảo vệ môi trường; thực
hiện tiến bộ, công bằng xã hội trong từng bước, từng chính sách phát
triển. Phát huy vai trò làm chủ của Nhân dân trong phát triển kinh tế-xã
hội (!?).
Câu hỏi tại sao sau 30 năm chuyển sang kinh tế thị trường mà cộng đồng
doanh nghiệp Việt Nam vẫn èo uột như vậy và chủ yếu lấy cơ chế xin-cho
làm tôn chỉ hành động, không tăng được năng lực cạnh tranh... phải chăng
đã tìm được câu trả lời từ chính sự mập mờ của khái niệm "kinh tế thị
trường định hướng xã hội chủ nghĩa" này?
Lịch sử phát triển kinh tế thế giới cũng như ở Việt Nam cho thấy Chủ
nghĩa xã hội kết hợp với yếu tố thị trường còn được gọi là Con đường thứ
ba (để phân biệt với hai con đường khác là kinh tế thị trường tự do
(hay kinh tế tư bản chủ nghĩa) và kinh tế kế hoạch hóa tập trung. Các
nước Đông Âu và Liên Xô cũ đã rời bỏ nền kinh tế kế hoạch hóa để chuyển
sang nền kinh tế thị trường. Các nước tư bản phát triển như Mĩ, Anh,
Pháp và Nhật trong thế kỉ 20 cũng điều chỉnh mô hình kinh tế theo hướng
giảm thiểu sự can thiệp của bộ máy nhà nước (mô hình kinh tế hỗn hợp,
phương pháp tích hợp đa năng, tổng lực đa chiều).
Trong một bài viết mới đây, tác giả Kami phân tích: Sau khi nhà nước
Việt nam tiến hành đổi mới kinh tế chuyển từ nền kinh tế tập trung kế
hoạch hóa sang nền kinh tế thị trường kiểu tư bản. Cái đuôi định hướng
XHCN, khi đó hoàn toàn chỉ nhằm mục đích biện minh cho sự vi phạm nguyên
tắc kinh tế học của học thuyết của Chủ nghĩa Marx-Lenin của Đảng CSVN,
đó là công hữu hóa toàn bộ về tư liệu sản xuất. Đồng thời nhằm để chứng
tỏ rằng việc đổi mới kinh tế của Đảng CSVN hoàn toàn không bị chệch
hướng hay xa rời lý tưởng cộng sản, mà vẫn kiên định với Chủ nghĩa Marx
-Lenin.
Kinh tế thị trường định hướng XHCN được áp dụng ở Việt nam tuy đã gần 30
năm, song một cái định nghĩa đúng, đủ và hoàn chỉnh cho khái niệm Kinh
tế thị trường định hướng XHCN thì đến nay hoàn toàn chưa có. Gần đây
nhất, ngày 28.2.2015 vừa qua, tại Hà Nội, Hội đồng Lý luận TƯ phối hợp
với Viện Hàn lâm Khoa học xã hội VN tổ chức tọa đàm “Nhận thức về kinh
tế thị trường định hướng XHCN” đã cho biết Đảng sẽ ra định nghĩa mới về
kinh tế thị trường định hướng XHCN. Điều đó cho thấy trong vòng 30 năm
qua nền kinh tế Việt nam thực sự là đã được Đảng CSVN dẫn dắt một cách
mò mẫm và thiếu cơ sở lý luận khoa học.
Chủ trương khu vực kinh tế nhà nước giữ vai trò chủ đạo trong nền "kinh
tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa" được thực hiện trong thực tế
bằng việc thành lập hàng loạt các doanh nghiệp nhà nước lớn như các tập
đoàn kinh tế nhà nước, các tổng công ty 90, tổng công ty 91. Tuy nhiên,
hiện không ít doanh nghiệp nhà nước lớn này hoạt động không hiệu quả và/
hoặc thua lỗ triền miên, dẫn tới yêu cầu phải tái cấu trúc và cổ phần
hóa các doanh nghiệp này.
Một số vấn đề đang tồn tại cần được nghiên cứu giải quyết:
- Do nhà nước (thông qua các doanh nghiệp nhà nước) nắm quyền chi phối phần lớn tài nguyên (economic resources)
của nền kinh tế bao gồm đất đai, khoán sản, tín dụng, ưu đãi chính
sách.v.v. nên các chính sách chống tham nhũng, chống lãng phí.v.v. nếu
không chặt chẽ sẽ dẫn đến tiêu cực: cán bộ tham nhũng ngày càng tinh vi
và hệ thống phải gồng mình tập trung chống tham nhũng, thất thoát, lãng
phí, thay vì tập trung toàn lực cho sản xuất.
- Việc quản lý kém hiệu quả các nguồn tài nguyên kinh tế và tham nhũng
thất thoát cao trong hệ thống dẫn đến đầu tư nhà nước vào nền kinh tế
đạt hiệu quả thấp. Tuy vậy khu vực có vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài
(FDI) mới là khu vực hiệu quả kém nhất, nguyên nhân là do các báo cáo
lỗ, do việc chuyển giá giữa công ty mẹ với các công ty con diễn ra khá
phổ biến trong những năm qua.. (xem chỉ số ICOR). Ví dụ, để có giá trị
tăng thêm tương đương với 1 đồng, thì Việt Nam phải đầu tư 5,1 đồng (năm
2008) so với 4,1 đồng của Thái Lan.
Chi phí đầu tư cao dẫn đến một nguy cơ nền kinh tế luôn trong trạng thái
căng thẳng, dễ xảy ra quá tải (overheat) cùng lúc với dễ dàng suy
thoái. Để đưa đất nước lên trở thành công nghiệp hóa, Việt Nam phải tốn
kém gấp 1,5 lần các quốc gia NIC như Hồng Kông, Hàn Quốc, Singapore và
Đài Loan, mà hệ lụy của sự tốn kém "bất thường" này là mục tiêu công
nghiệp hóa sẽ khó đạt được, hoặc cho dù đạt được thì chi phí "bảo trì"
cho một nền kinh tế như vậy cũng sẽ cao, dẫn đến hàng hóa do nền công
nghiệp của Việt Nam sản xuất ra thường phải bán giá cao mới đủ lợi
nhuận, từ đó dẫn đến giảm sức cạnh tranh. Để tăng sức cạnh tranh phải
giảm giá hàng hóa, thì chi phí lao động phải bị kiềm chế, vì các loại
hàng hóa khác phải theo cơ chế thị trường. Sự kiềm chế chi phí lao động
sẽ khiến thị trường lao động bị bóp méo và nguy cơ mất ổn định cao vì
lãn công, đình công.
- Sự thành công trong công cuộc chống tham nhũng lãng phí ở khu vực kinh
tế Nhà nước, đồng thời tổ chức lại khu vực kinh tế FDI và không kêu
gọi đầu tư bằng mọi giá, chỉ chấp nhận đầu tư có chọn lọc đối với khu
vực FDI, sẽ quyết định rất lớn đến sự thành công của nền kinh tế thị
trường định hướng xã hội chủ nghĩa của Việt Nam.
- Trong những năm đầu áp dụng nền kinh tế thị trường định hướng XHCN đã
có hiệu quả. Nhưng đến nay đã bộc lộ những bất cập và mâu thuẫn, vì: Nhà
nước (NN) quản lý, điều tiết 1 số giá được cho là chiến lược như giá
điện, nhiên liệu...do vậy, khi cần thì NN tăng hoặc giảm giá, và như vậy
khi cần tiến hành lập, phân tích triển khai 1 dự án sẽ khó khăn khi xác
định giá thành sản phẩm vì nó phụ thuộc vào sự điều tiết giá đầu vào
của NN, nếu sự điều tiết này là tăng cơ học quá lớn thì làm đảo lộ tất
cả các hoạch định, tính toán hiệu quả của 1 dự án, thậm chí làm phá sản.
Nhưng nếu NN không điều tiết thì DNNN sẽ bị lỗ (như ngành điện chẳng
hạn) và các thành phần kinh tế khác hưởng lợi.
Nhiều người cho là khái niệm kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam vẫn còn rất mập mờ.
Theo luật sư Trương Thanh Đức cần được xác định rõ kinh tế thị trường
định hướng xã hội chủ nghĩa là gì trong dự thảo Hiến pháp, để tránh
trường hợp áp dụng kinh tế kế hoạch hoá tập trung vào kinh tế thị
trường.
Theo luật sư Nguyễn Tiến Lập "định hướng xã hội chủ nghĩa" là
phải bảo đảm sự công bằng tương đối về xã hội và chế độ an sinh xã hội
phổ cập đối với người dân. Điều này giống với mục tiêu của nền kinh tế
thị trường xã hội của nước Đức, và khác với nền kinh tế thị trường tự do
của nước Mỹ. Tuy nhiên, có những thực tiễn vừa qua lại đi ngược lại, ví
dụ như việc tăng phí bệnh viện và phí học đường đang trở thành gánh
nặng cho người nghèo. Hậu quả của việc không xác định mô hình kinh tế và
duy trì các mối quan hệ không rõ ràng giữa Nhà nước và thị trường, sẽ
biến các doanh nghiệp thành các chủ thể phụ thuộc ngày càng lớn hơn vào
Nhà nước.
Tổng bí thư Nguyễn Phú Trọng đã phán một câu ‘xanh rờn’: “Đến cuối thế kỷ 21, Việt Nam chưa chắc đã có CNXH hoàn thiện”.
Dù có ‘nặng gánh' bảo thủ, giáo điều đến mấy, thì thực tế vẫn chuyển đổi
được cách cách nhìn nhận. Mới đây, Thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng đã nói về
khái niệm định hướng XHCN, rằng: “Kinh tế thị trường là thế nào,
định hướng xã hội chủ nghĩa là thế nào - không chung chung nữa. Kinh tế
thị trường phải tuân thủ đầy đủ các quy luật của thị trường...Còn 'Định
hướng XHCN' là Nhà nước sẽ dùng chính sách, dùng công cụ, dùng nguồn lực
của mình để điều tiết, để phân phối, phân phối lại, bảo đảm cho tiến
bộ công bằng xã hội, xóa đói giảm nghèo…” là quan niệm rất đáng chú ý.
Về câu hỏi, thế nào là thể chế kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ
nghĩa, Bộ trưởng Bộ Kế hoạch và Đầu tư Bùi Quang Vinh trong một buổi nói
chuyện về các vấn đề kinh tế ở Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh
vào cuối năm 2013, trả lời: “Chúng ta cứ nghiên cứu mô hình đó, mà mãi có tìm ra đâu. Làm gì có cái thứ đó mà đi tìm”.
Thứ trưởng Bộ Kế hoạch và Đầu tư Nguyễn Chí Dũng khi đã thổ lộ tâm tư: “Tôi
cứ suy nghĩ mãi một điều, nếu chúng ta đi mà không rõ đi đâu, bằng cách
nào, bao giờ đến… thì không bao giờ chúng ta đi nhanh và bền vững
được”.
Đúng thế, tự đặt ra cái đích (mục tiêu) nhưng nó xa hay gần, hình thù nó
ra sao, nó ở đâu ... đều không biết, nay vẫn "kiên trì, kiên định mục
tiêu" và mò mẫm…đi tìm!
Bùi Văn Bồng
(Blog Bùi Văn Bồng)
