Bản quyền hình ảnh Getty Images "Befarmaeed," Fatimeh nói, tay ra dấu tỏ rõ ý nói tôi hãy ăn thêm.
Lúc tôi ngồi ăn tối với vị chủ nhà người Iran vô cùng hoàn hảo cùng với bà mẹ, hai cô con gái và cậu con trai của chị, bữa ăn được dọn ra trên sàn nhà, trên một tấm thảm Ba-tư, cũng là lúc tôi cảm thấy sẵn sàng để lần đầu tiên thực hành kỹ năng taarof căn bản của mình.
Tôi háo hức muốn ăn thêm món sabzi polo mahi ngon tuyệt vời (là một món cơm nấu với các loại gia vị, ăn với cá), nhưng trước khi nói lời 'vâng', tôi biết rằng tôi cần phải nói 'không' vài lần một cách rất cương quyết.
Tôi chưa từng nghe tới chữ taarof cho tới khi tôi du lịch đến Iran.
Thế giới Ba-tư này với cội rễ Ả-rập đã định hình một nghệ thuật ứng xử phức tạp, nơi mà ý nghĩa thực sự của những lời người ta nói ra không phải là ở lời nói, mà vượt ra ngoài đó nhiều.
Đó là một vũ điệu tinh tế trong việc giao tiếp, khi mà những người tham dự sẽ tiến - lui hết lần này qua lần khác.
Trong thế giới taarof, độ lịch sự chính là để tỏ thái độ kính trọng.
Mọi người luôn từ chối trong khi thật ra là họ muốn nhận, họ nói những điều họ không có ý như thế, thể hiện thái độ thật ra họ không cảm thấy thế, mời mọc trong khi thật ra không định mời, thay thế tin xấu bằng niềm hy vọng giả tạo.
Bằng cách đó, họ cố gắng nói điều họ 'ước gì xảy ra' mà không bao giờ thừa nhận rằng điều đó sẽ không bao giờ xảy ra.
Có một lần tôi trả cho người tài xế taxi ở Tehran 250.000 rial tiền đi xe, là khoản mà chúng tôi đã thoả thuận trước, sau khi mặc cả ráo riết. Kỳ cục thay, người tài xế từ chối không nhận.
“Ghabel nadare,” anh nói với nụ cười trên môi, tỏ ý không nhận tiền.
Tôi vò đầu bứt tai nài nỉ. Anh ta vẫn từ chối. Không biết làm thế nào, tôi cảm ơn anh ta bằng tiếng Farsi rồi rời xe, nhe răng cười. "Mọi thứ đều ổn," tôi nghĩ một cách ngờ vực.
"Anh ta taarofing đấy," bạn tôi Reza sau đó giải thích. "Tất nhiên là anh ta muốn bạn trả tiền rồi. Lẽ ra bạn phải nài nỉ thêm. Người tài xế tỏ ý tôn trọng bạn. Có luật bất thành văn là cần phải taarof qua hai, ba vòng, nài nỉ, từ chối, rồi lại nài nỉ, từ chối. Một khi nghi lễ này được thực hiện xong thì bạn có thể nói rằng bạn không muốn [bị coi là] thô lỗ. Trước tiên là cần lịch sự, nhưng cuối cùng thì luôn luôn là bạn phải trả tiền."
Tôi sau đó nghĩ lao lung về chuyện này, và băn khoăn tự hỏi liệu người tài xế sau đó có còn mỉm cười được nữa chăng.
Tuy cách ứng xử phải phép được áp dụng trên toàn thế giới, nhưng taarof khá khác thường qua cách thể hiện phức tạp hơn nhiều.
Trong mọi giao tiếp xã hội, từ chuyện mua rau quả cho tới đàm phán hạt nhân, cách ứng xử rất được coi trọng này là thước đo về cách mọi người phải đối xử với nhau ra sao.
Về mặt nguyên tắc thì cách giao tiếp này nhìn chung là tích cực, thể hiện sự tôn kính lẫn nhau, nhưng nó cũng có thể bị lạm dụng khi dùng không đúng cách, khi một bên tìm cách lợi dụng sự hào phóng của bên kia. Cách ứng xử đó bị coi là tiêu cực trong xã hội Iran, bởi nó thể hiện thái độ cao ngạo, thiếu khiêm nhường.
"Một nguyên tắc then chốt trong taarof là điều mà tôi gọi là 'chấp nhận mình ở thế chiếu dưới'," William O Beeman, giáo sư nhân chủng học tại Đại học Minnesota và là chuyên gia chuyên nghiên cứu về Trung Đông, nói. "Các cá nhân sẽ tìm cách nâng cao địa vị của người khác, tự hạ thấp bản thân mình xuống."
Nghịch lý ở chỗ, ông giải thích, trong một xã hội phân tầng giai cấp rõ rệt như ở Iran, nơi ân huệ và sự phục vụ có thể được diễn giải tuỳ theo vị trí của người thực hiện hành vi, thái độ đó, thì cách ứng xử taarof "tạo ra sự bình ổn xã hội, bởi khi cả hai người cùng làm điều này thì họ tạo ra sự bình đẳng."
Có một điều khiến Iran khác với các quốc gia khác ở Trung Đông là tính cách Ba-tư được duy trì trong các phong tục tập quán, ngôn ngữ và trong nhiều hình thức nghệ thuật phong phú, gồm cả trong văn học.
Rumi, Ferdowsi, Hafez và Omar Khayyam là những thi nhân mà những vần thơ của họ đã và vẫn đang được ca tụng cả ở phương Đông và phương Tây.
Người Iran tự hào về di sản của mình. "Nowruz [Năm mới Ba-tư] là dịp nghỉ lễ quan trọng nhất của chúng tôi - chúng tôi vẫn nói tiếng Ba-tư [Farsi]. Chúng tôi là người Ba-tư trong huyết quản, trong tâm hồn, và điều này không thể thay đổi," Reza nói.
"Taarof đại diện cho bản tính tốt đẹp của người Iran. Trong nền văn hoá của chúng tôi, việc thể hiện bản thân một cách trực tiếp và khách quan là điều rất bất lịch sự," Fereshteh Najafi, một nghệ sỹ người Iran, giải thích.
"Với người Iran, điều quan trọng là phải luôn nói ra những lời tốt đẹp. Có thể là bởi tâm hồn Ba-tư của chúng tôi mang theo rất nhiều nét thơ. Những nhà triết học quan trọng nhất của chúng tôi là các thi nhận, hầu hết đều là người thời cổ, và ngôn ngữ thì đầy những lời tốt đẹp, những lời ca tụng, hầu hết đều là những từ ngữ có từ thời cổ xưa và vẫn hiện diện trong sách vở của chúng tôi ngày nay."
Một nét di sản Ba-tư khác nữa là lòng hiếu khách. Một vị khách ở Iran thì giống như một viên ngọc quý. Mọi người sẽ đều muốn thể hiện lòng hiếu khách bằng cách chia sẻ với bạn những thứ mà thực ra họ không có đủ để dùng, và đãi đằng bạn theo cách mà họ thực ra không đủ sức chi trả - taarof là một cách thể hiện lòng hiếu khách một cách trong sáng nhất.
Một lời mời thông thường, mời bạn ghé qua dùng trà, có thể được nâng lên thành lời mời nghỉ lại qua đêm. Việc hỏi đường có thể dẫn tới việc kết bạn với người thay vì chỉ đơn giản là chỉ hướng đi cho bạn thì người đó sẽ đưa bạn tới tận nơi.
Bởi người Iran thực sự rất nhã nhặn, ranh giới giữa những lời mời chân thành với cử chỉ lịch sự là rất mỏng manh.
"Bạn có thể đề nghị người khác chớ taarof," Fatimeh nói. Đó là người mới chỉ vừa gặp tôi, và đã tìm cách mời tôi nghỉ lại trên chính chiếc giường của chị và nói chị sẽ ngủ trên nền nhà. "Đôi khi có tác dụng, đôi khi không - bởi lời đề nghị đó bản thân nó cũng đã là một dạng taarof rồi."
Sự thật là taarof không có nghĩa là trông có vẻ taarof. Càng thể hiện ít lộ liễu thì bạn đã càng thành công trong việc này. Khi không rõ lắm, thì bí quyết là bạn nên nghĩ tới người khác, đặt nhu cầu của người đó lên trước.
