Cho đến hiện tại, các điểm tấn công của Israel tại Iran cho thấy, trong ngắn hạn, mục tiêu của thủ tướng Benjamin Netanyahu là bắn phá các cơ sở hạt nhân Iran nhằm giảm đáng kể chương trình vũ khí của nước này. Nhưng thủ tướng Israel đã nói rõ là cuộc chiến với Iran « chắc chắn » có thể dẫn đến một sự thay đổi chế độ tại nước Cộng hòa Hồi giáo.

Đây chẳng phải là điều bí mật. Từ lâu chính phủ Israel cũng như nhiều quan chức các đời tổng thống Mỹ đều mong muốn sự sụp đổ của chính phủ Iran hiện nay. Tình hình tại Iran sẽ biến đổi ra sao trong trường hợp chính quyền Teheran hiện nay sụp đổ ?

Cơ cấu quyền lực ở Iran

Nước Cộng hòa Hồi giáo được giáo chủ Ruhollah Khomeini thành lập năm 1979 và có một cơ cấu chính phủ mang các yếu tố dân chủ, thần quyền và độc tài. Nhà nước được điều hành bởi các giáo sĩ và các nhà lập pháp Hồi giáo nhằm bảo đảm rằng mọi chính sách đều tuân thủ luật Hồi giáo.

Vì Iran từng là quốc gia quân chủ lập hiến trước cách mạng, nên các yếu tố thần quyền đã được ghép vào các yếu tố cộng hòa hiện có chẳng hạn như Nghị Viện, Hành pháp và Tư pháp. Tuy nhiên, hệ thống lập pháp của Iran là đơn viện (nghĩa là một viện Quốc hội duy nhất), còn được gọi là Majles và nước này cũng có tổng thống (hiện nay là ông Masoud Pezeshkian). Hai định chế này được bầu chọn qua các cuộc bầu cử thường kỳ.

Dù vậy, theo giải thích trên trang The Conversation từ nhà nghiên cứu Andrew Thomas, chuyên gia về Trung Đông, đại học Deakin, tuy được bao phủ các yếu tố dân chủ, trên thực tế đây là một « mạch khép kín », giúp giới giáo sĩ duy trì quyền lực và ngăn chặn mọi thách thức đối với lãnh đạo tinh thần tối cao, vị trí cao nhất trong một hệ thống quyền lực được phân cấp rất rõ ràng, mà người đứng đầu hiện nay là giáo chủ Ali Khamenei.

Năm nay 86 tuổi, và từng là cựu tổng thống, Ali Khamenei đã được Hội đồng chuyên gia (gần giống với Thượng Viện) – một cơ quan bao gồm 88 nhà luật học Hồi giáo – chọn trở thành lãnh đạo tối cao vào năm 1989 sau khi giáo chủ Khomeini qua đời.

Nếu như các thành viên của Quốc Hội, Hội đồng chuyên gia cũng như tổng thống được bầu chọn qua lá phiếu phổ thông trực tiếp, thì tư cách các ứng viên tranh cử thành viên Quốc Hội, Hội đồng, cũng như tổng thống trước hết phải được Hội đồng Giám hộ (Hội đồng Bảo hiến) quyền lực thông qua. Định chế này có 12 thành viên, nhưng một nửa trong số này là do lãnh đạo tối cao bổ nhiệm, một nửa còn lại là do Quốc Hội chỉ định.

Cuối cùng, đích thân giáo chủ, lãnh đạo tinh thần tối cao là người bổ nhiệm người đứng đầu các cơ quan quan trọng của chính phủ, như cơ quan tư pháp, lực lượng vũ trang và lực lượng Vệ binh Cách mạng Hồi giáo (IRGC).

IRGC đầy quyền lực

Nhìn vào cơ cấu này, đối với các nhà quan sát phương Tây, Iran còn xa mới là một nền dân chủ. Nhưng họ cũng nhìn nhận rằng một sự thay đổi chế độ có thể dẫn đến một nền dân chủ hoàn toàn đi theo Mỹ và Israel cũng là điều không thể, do nền chính trị Iran cực kỳ chia rẽ phe phái.

Các phe phái tư tưởng như phe cải cách, phe ôn hòa và phe bảo thủ, luôn có những bất đồng sâu sắc về những chính sách quan trọng. Họ tranh giành ảnh hưởng với lãnh đạo tối cao, cũng như trong giới tinh hoa giáo sĩ. Nhưng không một phe phái nào trong số này đặc biệt ủng hộ Mỹ, càng không ủng hộ Israel.

Rồi còn có các phe phái trong các định chế. Trong số này, quyền lực nhất nước là hàng giáo sĩ do lãnh đạo tối cao điều hành. Tiếp đến là Vệ binh Cách mạng. Ban đầu được lập ra như một lực lượng cảnh vệ riêng cho giáo chủ, IRGC ngày nay có một sức mạnh quân sự sánh ngang với cả quân đội chính quy. Mang tư tưởng chính trị cực đoan, IRGC có tầm ảnh hưởng ở cấp quốc gia đôi khi vượt xa tổng thống, gây áp lực đáng kể lên các chính sách của tổng thống, và chỉ công khai ủng hộ những tổng thống nào theo đuổi học thuyết cách mạng Hồi giáo nghiêm ngặt.

Không chỉ kiểm soát thiết bị quân sự và ảnh hưởng chính trị, IRGC còn có mối liên hệ chặt chẽ với nền kinh tế Iran. Bị đánh giá như là một « tổ chức tham nhũng », quả thực, giới chức lực lượng Vệ binh Cách mạng đã làm giầu đáng kể nhờ vào các hợp đồng được chính phủ trao, cũng như là việc tham gia điều hành « nền kinh tế ngầm » nhằm lách lệnh trừng phạt của Mỹ và phương Tây.

Nguy cơ đi từ chế độ « thần quyền – quân sự » sang « quân sự »

Nhìn từ những góc độ này, và trong bối cảnh cuộc không chiến giữa Israel và Iran diễn ra dữ dội từ hôm 13/06, nhà nghiên cứu người Úc Andrew Thomas đánh giá khả năng IRGC sẽ là tổ chức chính trị nắm quyền kiểm soát Iran là rất cao nếu hàng giáo sĩ bị gạt khỏi quyền lực.

Đây cũng là quan điểm và nỗi lo của một bộ phận giới nghiên cứu tại Pháp gốc Trung Đông khi e rằng cái chết của ông Ali Khamenei « có lẽ sẽ không giúp thay đổi chế độ » hay cho phép « chấm dứt xung đột ». Trên đài RFI Pháp ngữ, nhà xã hội Azadeh Kian, giáo sư tại đại học Paris Cité giải thích :

« Một mặt, người ta không biết lãnh đạo tối cao đang ở đâu và liệu rằng Israel có thực hiện kế hoạch ám sát ông ấy hay không. Mặt khác, tôi nghĩ rằng quyền lực có lẽ đã nằm trong tay Vệ binh Cách mạng, thậm chí cả trước khi diễn ra các cuộc không kích của Israel. Vì vậy, ông ấy không còn ở đó nữa và người cũng sẽ không thể lật đổ chế độ nhưng quyền lực đã được trao không phải cho hàng giáo sĩ mà là hoàn toàn cho Vệ binh Cách mạng.

Hơn nữa tôi cũng được nghe nhiều thông tin mà hiện tôi chưa thể thẩm định theo đó lãnh tụ tối cao dường như đã chấp thuận trao cho Vệ binh Cách mạng quyền quyết định. Nếu như vậy, thì chúng ta đang chuyển từ chế độ "thần quyền – quân sự" sang chế độ "quân sự". »

Vẫn theo nhà xã hội người Pháp gốc Iran này, trong thời chiến, Vệ binh Cách mạng sẽ thâu tóm nhiều quyền lực hơn. Đây là lực lượng nắm quyền kiểm soát tên lửa đạn đạo và các hoạt động đáp trả. Nếu như các cuộc không kích của Israel đã giết chết một số tướng lĩnh Vệ binh, khiến nhiều người hả dạ và làm suy yếu phần nào chế độ, thì tất cả những điều này chưa đủ để cho chế độ Iran hiện hành có thể bị lật đổ.

Trên làn sóng France Culture, nhà xã hội Azadeh Kian giải thích tiếp :

« Ngay cả khi chế độ bị suy yếu, hay bị sụp đổ vì các cuộc oanh kích của Israel, liệu chúng ta đã có một giải pháp chính trị, dân chủ nào để có thể thay thế chế độ hiện nay hay là toàn khu vực Trung Đông có nguy cơ sẽ phải đối mặt với sự tan rã của đất nước, sự hỗn loạn … ? Đây thực sự là những câu hỏi quan trọng cần đặt ra và chúng cũng được nêu ra cho các nước trong vùng.

Đương nhiên, việc các lãnh đạo, chỉ huy Vệ binh bị giết chết khiến người dân Iran hài lòng bởi đó là những người có trách nhiệm trong việc trấn áp phe đối lập. Nhưng điều đó không có nghĩa là chế độ sụp đổ bởi vì những người đó đã được thay thế nhanh chóng. Iran đã phóng hàng loạt tên lửa nhắm vào Israel. Điều này có nghĩa là lực lượng Vệ Binh vẫn chưa bị tan rã. »

Lật đổ chế độ : Bài học Irak

Đây cũng chính là quan điểm của nhà chính trị học Myriam Benraad, chuyên gia về Trung Đông, giảng viên trường đại học Khoa học Chính trị Sciences Po, khi trả lời phỏng vấn trang The Conversation. Việc Israel và Mỹ tìm cách tiêu diệt lãnh tụ tối cao Ali Khamenei gợi nhắc lại chính sách sai lầm của Mỹ tại Irak sau khi lật đổ chế độ Saddam Hussein năm 2003, vốn đã không mang lại một nền dân chủ,, mà đúng hơn là một sự hỗn loạn, và sự xuất hiện chế độ tài phiệt độc tài.

« Chúng ta đang quay trở lại với giới hạn của học thuyết nổi tiếng về dân chủ hóa Trung Đông mà Mỹ mong muốn vào đầu những năm 2000, sau sự kiện ngày 11 tháng 9. Chính ngày 11 tháng 9 này mà vụ giết người hôm 07/10/2023 thường được đem ra so sánh. Khi đề cập đến việc thay đổi chế độ ở Iran, Netanyahu có ý định sao chép cách tiếp cận rất mang tính kiểu Bush về một cuộc chuyển đổi dân chủ và tự do lớn trong khu vực, một chuỗi sự kiện bắt đầu vào ngày 11 tháng 9. Nhưng có lẽ ông đang tự lừa dối mình nếu nghĩ rằng mọi việc sẽ diễn ra đơn giản như vậy. »

Trong bối cảnh này, ngày 17/06/2025, vào lúc đối đầu quân sự giữa Israel và Iran bước vào ngày thứ năm, tổng thống Pháp Emmanuel Macron, bên lề thượng đỉnh G7 tại Canada, cảnh báo một sự thay đổi chế độ tại Iran sẽ đồng nghĩa với sự « hỗn loạn ».

(Nguồn The Conversation, France Culture và RFI)

Đăng ngày: 19/06/2025 - 15:07

5 phút Thời gian đọc

Lời cảnh báo của Cơ quan Năng lượng hạt nhân Quốc tế (AIEA) về khả năng Iran sẽ có vũ khí hạt nhân được Israel viện làm lý do biện minh cho các vụ tấn công “tự vệ” nhắm vào Iran từ ngày 13/06/2025. Nhà nước Do Thái khẳng định “việc loại bỏ chương trình hạt nhân Iran là nằm trong tầm tay”, ngoại trừ cơ sở hạt nhân Fordo nằm sâu trong lòng đất cần phải dùng đến bom “phá boongke” của Mỹ. Không chỉ trang thiết bị, các cơ sở hạt nhân, Israel còn muốn xóa sổ cả kiến thức của Iran thông qua việc sát hại các nhà khoa học của chương trình hạt nhân.

Phương Tây “xoa tay” vì Israel loại mối đe dọa hạt nhân Iran

Israel đang làm công việc “một mũi tên trúng hai đích” mà phương Tây và nhiều nước láng giềng ngầm muốn từ lâu, nhưng không dám lên tiếng. Trước tiên phải nói đến năng lực hạt nhân đáng gờm của nước Cộng Hòa Hồi Giáo. Ngay cả Nga và Trung Quốc cũng bất bình trước những tham vọng của đồng minh Teheran, nhưng họ phải làm thinh vì cần hậu thuẫn. Thỏa thuận Vienna (2015-2018) “đoản mệnh” sau khi Mỹ rút khỏi, không hóa giải được quan ngại về nguy cơ phổ biến hạt nhân, đặc biệt là ở những nước láng giềng (Thổ Nhĩ Kỳ, Ai Cập, Ả Rập Xê Út…) và Israel. Các nước tham gia Thỏa thuận Vienna, cũng như Liên Hiệp Châu Âu, bất lực nhìn Iran làm giàu uranium dù đã ban hành nhiều biện pháp trừng phạt, và vô vọng khi bị chính quyền Trump gạt sang lề để đơn phương đàm phán với Teheran.

Điều này giải thích cho “lời cảm ơn” của thủ tướng Đức Merz bên lề thượng đỉnh G7 ở Canada ngày 17/03 khi ông ủng hộ Israel “làm công việc khó nhằn cho chúng ta”. Còn tổng thống Pháp Emmanuel Macron hoan nghênh các vụ tấn công “cho phép giảm khả năng làm giàu” uranium và “có hiệu quả theo hướng mong muốn”. Dường như Paris sẵn sàng cho Israel toàn quyền hành động, nếu các chiến dịch này loại bỏ vấn đề hạt nhân Iran “trong 10 năm hoặc lâu hơn thế”.

Làm suy yếu chế độ bảo thủ trấn áp đối lập

Theo trang Le Nouvel Obs, chủ tịch Ủy Ban Châu Âu Ursula von der Leyen không kêu gọi ngừng bắn, khẳng định “Iran không được có vũ khí hạt nhân”, và Teheran coi là “nguồn gây bất ổn chính ở trong vùng”. Được hậu thuẫn, Israel nhắc lại giải pháp quân sự thay thế cho “23 năm thất bại của ngoại giao”, cũng như chủ trương của Iran “xóa sổ” Nhà nước Do Thái.

Thứ hai là Israel cũng “giúp” phương Tây làm suy yếu một chế độ bị lên án từ nhiều thập niên. “Một công đôi việc”, quân đội Nhà nước Do Thái tấn công vào cả các cơ sở hạ tầng năng lượng, các địa điểm quân sự, cơ quan tuyên truyền và các cơ sở liên quan đến bộ máy an ninh Iran nhằm “gây bất ổn đất nước, với hy vọng sẽ lật đổ chính quyền hiện tại ở Teheran”, theo nhận định với trang France 24 của Shahin Modarres, phụ trách chương trình Iran của Nhóm nghiên cứu An ninh Quốc tế (ITSS) Verona.

Triệt “vòi bạch tuộc” các lực lượng Hồi Giáo được Iran hậu thuẫn

Ngoài ra, khi bị suy yếu và rối loạn, chế độ Iran cũng không thể “nuôi dưỡng” những “cánh tay nối dài” của họ như Hamas ở Gaza, Houthi ở Yemen, hoặc Hezbollah ở Liban. Đây là những lực lượng vẫn bị phương Tây liệt vào danh sách khủng bố và được coi là lực lượng ủy nhiệm của Iran trong cuộc chiến chống Nhà nước Do Thái “từ hai năm nay”, theo phát biểu của đại sứ Israel tại Pháp Joshua Zarka, và là lực lượng gây bất ổn trong khu vực. Iran vẫn bị cáo buộc cung cấp drone tự sát Shahed cùng nhiều vũ khí khác để Matxcơva sử dụng trên chiến trường Ukraina. Chắc chắn Nga sẽ bị tác động không nhỏ về nguồn khí tài này.

Cho dù Paris “không có chung quan điểm với Israel coi Iran là vấn đề chính ở trong vùng và nếu được giải quyết, mọi chuyện sẽ ổn hơn”, theo phát biểu của một quan chức cấp cao Pháp, nhưng tổng thống Macron đã tạm gác việc “lên án” Israel trong cuộc xung đột ở Gaza và hoãn việc thảo luận “thành lập Nhà nước Palestine”. Theo Veronika Poniscjakova, chuyên gia về các xung đột Trung Đông, Đại học Portsmouth (Anh Quốc), vào thời điểm gay cấn này, không nước nào muốn “cản” Israel “tấn công trực tiếp vào đầu của con bạch tuộc, tức là phát động một chiến dịch tổng tấn công nhắm vào Iran và chương trình hạt nhân của nước này”.