Nguồn: Hannah Rider, “The Imperialist People’s Republic of Africa?“, Project Syndicate, 13/07/2017.

Biên dịch: Phạm Nguyễn Anh Thư | Biên tập: Lê Hồng Hiệp

Một vài tháng trước, tạp chí New York Times cho đăng trên trang bìa một câu hỏi gây nhiều chú ý “Liệu Trung Quốc có phải cường quốc thực dân mới của thế giới?” Dù ý tưởng cho rằng Trung Quốc là quốc gia thực dân của thế kỷ 21 chẳng mới mẻ gì vì các nhà bình luận đã trao đổi về điều đó cả một thập kỷ nay, nhưng với những người từng trải qua thời kỳ thực dân hay thậm chí nghiên cứu về chủ nghĩa này, tuyên bố này dường như không hợp lý, thậm chí là xúc phạm.

Chủ nghĩa thực dân, như mô tả trong cuốn sách ‘Heart of Darkness’ (Trái tim đen tối) của Joseph Conrad, ‘How Europe Underdeveloped Africa’ (Châu Âu đã hạn chế sự phát triển của châu Phi thế nào) của Walter Rodney và ‘Black Skin, White Masks’ (Da đen, Mặt nạ trắng) của Franz Fanon, rất quỷ quyệt và đầy sức mạnh. Dù tồn tại những mối giao thương và đầu tư mạnh mẽ, thì sự thống trị vẫn hiện diện rõ ràng qua các chương trình giảng dạy, lệnh giới nghiêm và những hạn chế đi lại áp đặt dựa trên màu da.

Ở những quốc gia từng là thuộc địa như đất nước tôi, Kenya, những ảnh hưởng từ thời kỳ này vẫn còn có thể cảm nhận được tới ngày nay. Gọi Trung Quốc là một cường quốc thực dân chính là giảm đi rất nhiều nỗi kinh hoàng thực sự mà cộng đồng các nước bị thuộc địa hóa từng trải qua, trong đó có cả những họ hàng của tôi, những người từng bị chính quyền thuộc địa Anh giam giữ.

Nhưng, ngoài sự khập khiễng về đạo đức trong so sánh, hướng tiếp cận này đơn giản là không hữu ích. Việc gắn mác ‘thực dân’ hay ‘người hào phóng’ cho Trung Quốc chẳng giúp chúng ta hiểu được bản chất thật sự của mối quan hệ của Trung Quốc với châu Phi, chứ đừng nói tới các khu vực khác như vùng Ca-ri-bê. Và nếu xét tới sự chênh lệch sức mạnh giữa hai bên và các động lực đi kèm,  việc hiểu được mối quan hệ này là vô cùng quan trọng.

Gần đây tôi làm việc với một công ty tư vấn nhỏ tên là ChinaAfricaAdvisory để khảo sát sâu về hoạt động của các đối tác Trung Quốc tại một số nước châu Phi chủ chốt, bao gồm cả việc thực hiện các so sánh thú vị giữa các quốc gia. Có ba phát hiện nổi bật.

Thứ nhất, chúng tôi nhận ra rằng các công ty nhà nước và tư nhân, các cơ quan chính phủ và tổ chức phi chính phủ của Trung Quốc thích làm việc với các nước châu Phi đã thiết lập mối quan hệ chính thức với quốc gia này hơn. Đây không phải lối làm việc thường thấy ở chủ nghĩa thực dân, với những ai vẫn khăng khăng về cách so sánh này.

Việc chính thức hóa này thường được thực hiện thông qua các bản ghi nhớ, có vai trò như một kiểu ‘cổng vào’ đối với các đối tác Trung Quốc. Ví dụ, Kenya có ít nhất 17 bản ghi nhớ với các cơ quan chính phủ Trung Quốc, và đã thu hút một lượng lớn các công ty và tổ chức phi chính phủ của nước này tham gia vào các hoạt động như quản lý đặc khu kinh tế và xây dựng các dự án lớn về cơ sở hạ tầng và nông nghiệp. Các quốc gia lân cận như Tanzania và Mozambique có dưới 10 bản ghi nhớ với Trung Quốc thì thu hút ít hoạt động hơn.

Phát hiện thứ hai là các đối tác Trung Quốc không tránh né các quốc gia mà chính phủ bảo hộ cho quyền lợi của công dân nước họ (xin nhắc lại, đây cũng không phải một đặc điểm điển hình của chủ nghĩa thực dân). Ví dụ, ở các nước châu Phi có nội luật về lao động chặt chẽ, các công ty Trung Quốc không chỉ mong muốn tham gia vào các dự án cơ sở hạ tầng và các dự án hợp đồng khác; mà họ còn có xu hướng thuê nhiều nhân công địa phương hơn là lao động Trung Quốc. Một khảo sát gần đây của McKinsey tại hơn 1.000 công ty ở 8 quốc gia châu Phi cho thấy gần 90% nhân công của họ là người sở tại.

Điều này có thể có tác động mạnh mẽ tới nước nhận đầu tư. Tạo việc làm từ những dự án xây dựng và đầu tư sản xuất là vô cùng quan trọng, đặc biệt tại các quốc gia như Nam Phi, Namibia, và St. Lucas, nơi có tới hơn 40% thanh niên thất nghiệp. Hướng chuyển đổi sang thuê nhân công địa phương này đặc biệt đáng chú ý, bởi vì ngay gần đây như năm 2015, gần 40% lao động Trung Quốc ở nước ngoài sống tại châu Phi.

Phát hiện thứ ba từ nghiên cứu của chúng tôi  liên quan tới mức độ phức tạp thật sự trong các quyết định đầu tư của Trung Quốc. Giống với các nhà đầu tư khác, các nhà đầu tư Trung Quốc ở châu Phi tập trung vào tối đa hóa lợi nhuận – điều này nghĩa là phải tìm kiếm các các nền kinh tế tăng trưởng nhanh. Một báo cáo gần đây của Đại học John Hopkins cho thấy những nơi Trung Quốc chọn đầu tư như Tanzania, Ghana và Kenya đều có mức tăng trưởng hàng năm trên 6%.

Nhưng, khác với những nhà đầu tư khác, các nhà đầu tư Trung Quốc đã chứng tỏ họ sẵn sàng chịu rủi ro về kinh tế và chính trị. Hãy xem xét trường hợp của Nam Phi, ‘đối tác chiến lược toàn diện’ của Trung Quốc. Ít nhất kể từ năm 2003, Nam Phi luôn được xếp trong nhóm 5 nước châu Phi đứng đầu về tiếp nhận đầu tư trực tiếp từ Trung Quốc, và số tiền đầu tư từ Trung Quốc tiếp tục tăng lên mặc dù tăng trưởng kinh tế của Nam Phi đã giảm sút.

Tương tự, Angola, Cộng hòa Congo và Zimbabwe – những nước có tiếng xấu về môi trường chính trị phức tạp và thường nằm ở cuối bảng xếp hạng năng lực cạnh tranh toàn cầu – vẫn luôn là những điểm đầu tư quan trọng của Trung Quốc không chỉ về vốn vay mà còn có các nguồn đầu tư phi tài chính lớn khác trong suốt thập niên vừa qua.

Nhưng dù Trung Quốc không phải thực dân, chính phủ các quốc gia châu Phi và các nơi khác cũng có trách nhiệm bảo đảm rằng mối quan hệ của họ với Trung Quốc phù hợp với lợi ích và mục tiêu phát triển quốc gia. Nếu xét những dấu ấn ngày càng tăng của Trung Quốc trên toàn cầu thì một cách tiếp cận tạm thời đã không còn phù hợp nữa.

Tôi xin kiến nghị 04 bước tiếp cận quan trọng sau:

Thứ nhất, mỗi chính phủ nên chuẩn bị một bản “Kế hoạch Trung Quốc” chuyên sâu chỉ ra một cách rõ ràng mong muốn của người dân từ mối quan hệ đối tác với Trung Quốc. Những kế hoạch như vậy cũng có thể bao gồm việc thẩm tra – thí dụ, tham khảo mối quan hệ của Trung Quốc với các nước láng giềng hoặc các nước có tầm phát triển tương đương khác.

Thứ hai, mỗi quốc gia nên tìm kiếm các nhà đầu tư Trung Quốc có thể giúp họ thực hiện kế hoạch trên. Các tổ chức như Hội đồng Kinh doanh Trung Quốc – châu Phi có thể giúp hỗ trợ, tạo điều kiện cho việc tìm kiếm này và sắp xếp các cuộc gặp giới thiệu.

Thứ ba, các nước nên đàm phán các bản ghi nhớ và hợp đồng trên cơ sở các thông lệ tốt nhất đã được thiết lập. Trong quá trình theo đuổi các cuộc đàm phán này, các nước châu Phi nên nhận thức được họ thực sự có rất nhiều thế mạnh đàm phán với Trung Quốc, thậm chí còn nhiều hơn các quốc gia đang phát triển khác.

Cuối cùng, các chính phủ nên tranh thủ sự giúp đỡ của các tổ chức trong nước, như các tổ chức phi chính phủ, trong việc giám sát và đánh giá kết quả hoạt động của Trung Quốc, như các nội dung liên quan tới tiêu chuẩn lao động hoặc tác động môi trường.

Vẫn còn khoảng 389 triệu người dân châu Phi sống dưới mức nghèo – chiếm hơn một nửa tổng số của thế giới. Sự can dự của Trung Quốc đối với châu Phi có thể giúp làm giảm con số này, với điều kiện các nước châu Phi phải nỗ lực quản lý mối quan hệ với Trung Quốc một cách chiến lược, qua đó bảo vệ quyền lợi của chính họ khi thiết lập các dàn xếp đôi bên cùng có lợi với người khổng lồ châu Á này.

Mặc dù Trung Quốc không phải là thực dân nhưng nếu cho rằng dấu chân ngày càng lớn mạnh của quốc gia này trên toàn cầu là hoàn toàn vô hại thì thật sai lầm.

Hannah Ryder, cựu trưởng phòng chính sách và đối tác của Chương trình Phát triển Liên Hợp Quốc (UNDP) tại Trung Quốc, là sáng lập viên và giám đốc điều hành tổ chức Development Reimagined.

Copyright: Project Syndicate 2017 – The Imperialist People’s Republic of Africa?