Nguồn: Omar Ashour, “A Game Changer for Syria?”, Project Syndicate, 12/04/2017.

Biên dịch: Trần Văn Thắng | Hiệu đính: Lê Hồng Hiệp

Tháng 4/2017, Tổng thống Mỹ Donald Trump đã cho phép một cuộc tấn công quân sự vào một sân bay ở Syria, nơi từ đây một cuộc tấn công hóa học đã được chế độ Bashar al-Assad phát động. Cuộc không kích đó đánh dấu một bước ngoặt đáng kể so với chính sách Syria bị nhiều người phê phán của cựu Tổng thống Barack Obama. Nó có thể làm thay đổi các quy tắc can dự vào cuộc xung đột Syria, nếu không là toàn bộ chiều hướng cuộc xung đột đó.

Việc sử dụng vũ khí hóa học chống lại quân nổi dậy và thường dân ở Trung Đông không phải là một hiện tượng mới, và các chế độ Ả-rập và Baathist – với mối liên hệ gần gũi về tư tưởng với chủ nghĩa quốc xã và chủ nghĩa phát xít của họ, là những thủ phạm phổ biến nhất. Dưới thời Gamal Abdel Nasser, quân đội Ai Cập thường xuyên sử dụng vũ khí hoá học chống lại các đội quân du kích Yemen và dân làng không vũ trang từ năm 1963 đến năm 1967. Quân đội của Saddam Hussein cũng thường xuyên sử dụng vũ khí hóa học chống lại người Iran, người Kurd Iraq và cả người Shia chiếm đa số của Iraq, từ năm 1983 đến năm 1991.

Nhưng chế độ Assad đã vượt qua tất cả các ví dụ này, tiến hành chiến dịch vũ khí hóa học có lẽ gây chết người, dữ dội, và có quy mô lớn nhất ở Trung Đông. Kể từ cuối năm 2012, đã có khoảng 64 vụ tấn công bị cáo buộc sử dụng các hóa chất độc hại khác nhau, từ chlorine đến khí sarin. Cuộc tấn công mới nhất, khiến hơn 85 thường dân thiệt mạng và trên 550 người bị thương, là một phần của chiến dịch đang tiếp diễn này.

Trong lịch sử kéo dài sáu thập niên ở Trung Đông của các vụ giết người hàng loạt bằng hóa chất do nhà nước chỉ đạo, một cường quốc đã liên tục bảo vệ các thủ phạm: Nga. Trong những năm 1960, Liên Xô đã bóp nghẹt những chỉ trích về các cuộc tấn công của Nasser đối với người Yemen, dẫn tới việc Tổng thư ký Liên Hợp Quốc khi đó, U Thant, tuyên bố rằng ông không có đủ quyền lực để giải quyết vấn đề này.

Ngày nay, sự can dự của Nga đi xa hơn việc bóp nghẹt tranh luận tại Hội đồng Bảo an Liên Hợp Quốc hay việc thúc đẩy trừng phạt ngoại giao và pháp lý. Chính phủ của Tổng thống Vladimir Putin có thể đã góp phần gây ra cuộc tấn công hóa học mới nhất này, bằng cách bí mật bội ước “hiệp định khung về xoá bỏ vũ khí hóa học Syria” năm 2013, trong đó kêu gọi loại bỏ các kho dự trữ vũ khí hóa học của Syria trước giữa năm 2014. Nước này thậm chí có thể đã trực tiếp đồng lõa trong cuộc tấn công này.

Trong bất kỳ trường hợp nào, Hoa Kỳ dường như đang thay đổi cách tiếp cận của nước này theo cách có thể gây ra những tác động sâu rộng đối với cuộc xung đột Syria. Những tác động này hầu như sẽ tồi tệ đối với Assad và những người bảo trợ của ông ta ở Nga và Iran. Từ quan điểm quân sự, tác động chính của cuộc tấn công này, dường như đã phá huỷ 20% số máy bay đang hoạt động được của Assad trong vòng chưa đầy một giờ đồng hồ, sẽ thúc đẩy sự răn đe, mặc dù đến mức nào vẫn còn chưa rõ ràng.

Điều rõ ràng là chính quyền của Tổng thống Obama đã không thiết lập được một chút răn đe nào cả. Ông Obama đã xác định việc sử dụng vũ khí hóa học là một “lằn ranh đỏ” mà chế độ Assad không được phép vượt qua. Nhưng khi Assad giết chết ít nhất 1.429 người tại Ghouta, bao gồm hơn 426 trẻ em, bằng khí sarin vào tháng 8 năm 2013, các tên lửa hành trình Tomahawk đã không dội xuống quân đội của Assad. Và mặc dù thỏa thuận với Nga vào tháng 8 năm 2014 đã dẫn tới việc phá hủy hơn 600 tấn chất hóa học, nhưng Assad và các đồng minh của ông ta đã tiến hành 20 cuộc tấn công hóa học vào các khu vực Aleppo, Idlib và Rif Damascus từ tháng 7 năm 2014 đến hết nhiệm kỳ của Tổng thống Obama.

Việc răn đe Assad đòi hỏi hành động quân sự đáng tin cậy. Đó là những gì chính quyền Trump hiện cung cấp, chứng minh rằng chính quyền Mỹ vừa sẵn sàng vừa có khả năng trừng phạt những người vượt qua lằn ranh đỏ.

Vế “có khả năng” có ý nghĩa quan trọng. Kremlin đã triển khai các hệ thống phòng thủ tên lửa, bao gồm hệ thống SA-21 Growler hiện đại, ở Syria sáu tháng trước, tuyên bố rằng các căn cứ không quân của Assad hiện nay an toàn trước các tên lửa hành trình của Mỹ. Mặc dù các tuyên bố này có thể hữu ích trong việc tăng doanh số bán những vũ khí của Nga được giới thiệu ở Syria, nhưng chúng trở nên nhạt nhòa: Nga đã không chặn được tên lửa của Mỹ.

Tất nhiên, bằng cách báo tin trước cho Nga, chính quyền Trump có thể đã thành công trong việc ngăn chặn một nỗ lực của Nga nhằm phá các kế hoạch này. Tuy nhiên, Nga có lẽ cũng không thể đánh chặn được các tên lửa của Mỹ trong mọi trường hợp. Các hệ thống Growler được đặt tại căn cứ không quân của Nga tại Latakia và một căn cứ hải quân tại Tartus, cách căn cứ không quân Shayrat mà Hoa Kỳ tấn công lần lượt là hơn 46 dặm (75 km) và 75 dặm (121 km). Khoảng cách đó quá xa đối với những phi đạn tầm ngắn của Growler, và các phi đạn tầm xa của hệ thống này không thể đánh chặn tên lửa, như các tên lửa Tomahawks BQM-109 được Hoa Kỳ sử dụng, vốn có thể lướt trên mặt đất ở độ cao chỉ 5 mét (16 feet).

Nhưng nếu cuộc không kích này của Hoa Kỳ đã để lại một vết bầm đối với Nga thì thiệt hại gây ra cho quân đội của Assad lại không rõ ràng. Chắc chắn, họ đã mất khoảng 20 chiếc máy bay và phải chịu thiệt hại đáng kể đối với các boong-ke, các bể chứa nhiên liệu, các cơ sở chứa đạn dược và radar phòng không. Tuy nhiên, một số khu vực của sân bay vẫn còn hoạt động được sau vụ tấn công, và quân đội của Assad vẫn tiếp tục đánh bom thành phố Khan Sheikhun, vốn trước đó đã bị bóp ngạt bằng khí sarin, với các vũ khí thông thường, chỉ vài giờ sau khi cuộc tấn công bằng Tomahawks của Mỹ.

Điều này chỉ ra một lỗ hổng cơ bản trong cách tiếp cận của Mỹ đối với Syria. Phần lớn các nạn nhân của Assad đã bị giết hại bởi vũ khí thông thường, chứ không phải vũ khí hóa học. Tuy nhiên, chính quyền của Trump, giống như chính quyền Obama trước đó, đã tập trung vào việc ngăn chặn các cuộc tấn công hóa học. Trong cả hai trường hợp, các nhà hoạch định chính sách của Hoa Kỳ đã tìm kiếm các chiến thuật nhằm giảm các tội ác chiến tranh hơn là các chiến lược đáng tin cậy để chấm dứt chiến tranh.

Một câu nói được nhắc đi nhắc lại trong các cuộc thảo luận ngoại giao về cuộc xung đột Syria là không có giải pháp quân sự. Điều đó không có nghĩa là hành động quân sự không đóng vai trò gì. Ngược lại, có thể không có giải pháp ngoại giao hoặc dàn xếp lâu dài nào nếu không có hành động nhằm khôi phục cán cân quân sự và làm suy yếu năng lực quân sự cả truyền thống và phi truyền thống của Assad cũng như những người bảo trợ của ông ta.

Tuy nhiên, điều đó có nghĩa là một liên minh của các bên này không thể triệt tiêu được những đối thủ còn lại phía bên kia. Nó cũng có nghĩa là thách thức đối với chính quyền Trump vượt ra ngoài việc vô hiệu hóa các hệ thống phòng không của Nga và trừng phạt về mặt chiến thuật một nhà độc tài dã man, tàn bạo.

Omar Ashour, Giảng viên cao cấp về Nghiên cứu An ninh tại Đại học Exeter và Nghiên cứu viên cao cấp tại Trung tâm Chính sách Toàn cầu, là tác giả của cuốn sách: “The De-Radicalization of Jihadists: Transforming Armed Islamist Movements và Collusion to Collision: Islamist-Military Relations in Egypt”.