Xưa, người Cần Thơ phân biệt: Củ lùn trồng ở cồn, nhiều cát, củ sẽ to hơn, da đẹp nhưng không ngọt, không bột bằng củ lùn trồng đất, dù trồng ở đất củ sẽ nhỏ, da không mượt mà cho lắm.

Ngay cả bây giờ cũng vậy, người miền Tây vẫn không ưa ăn các loại củ to đẹp, vì củ sẽ không ngọt ngon bằng loại củ nhỏ. Vì thường đoan chắc là loại củ to đẹp ấy là giống ngoại và với thời buổi phân thuốc bây giờ, không biết có đúng là trồng ở cồn hay không.

Lang thang ngoại thành, hướng Bình Chánh. Thấy một xe củ Lùn đang bốc khói. Cái loại củ be bé vỏ vàng nhạt, lấm chấm sợi gai mềm. Ghé vào mua ăn và hỏi thăm: Đặc sản Cần Thơ sao lại lưu lạc ở đây. Cô bé bán hàng cười giòn: Giờ trồng tùm lum hết rồi. Dễ trồng lắm, giống Thái. Nên có tên nghe kêu kêu là khoai lùn Thái. Nhà con có đất, giặm nhánh như khoai lang, vô phân, làm cỏ, chờ cây kết củ thì thu hoạch. Hỏng có sâu bệnh gì hết. Ăn củ nầy giòn giòn mát mát.

Tôi quê xứ Cần Thơ, ngày xưa hay về bên ngoại vì có đất vườn rộng minh mông. Ngoài đám dong ngãi, nghệ, gừng. Bà ngoại tôi còn dành chổ cho đám năn tàu, loại cây bụi cho củ, mà nghe người xưa kể rằng: Xưa người Minh di dân, họ xuống tàu mang đủ thứ theo. Rồi đến xứ Cần Thơ thì dừng lại ngụ cư, xây nhà dăm trồng cây củ. Một trong các loại đó là cây năn tàu. Gọi là năn vì luộc lên có mùi như củ năn, ăn cũng giòn sực như củ năn. Mà của người Hoa mang tới thì cứ gọi năn tàu để phân biệt với năn xứ mình.

Cần Thơ gạo trắng nước trong. Cây gì mọc cũng tốt. Năn tàu bén rể xanh tốt, sinh sôi rồi thành cây mọc hoang khắp nơi. Mà thường để nhổ luộc ăn chơi cho mát, hay nấu chè.. Không xếp vào lại cây củ quý.

Mùa củ lùn ngon nhất, theo lời ngoại tôi là mùa cuối năm, giáp tết. Tôi cũng không hiểu lý do vì sao, vì người xưa biết nhiều đều khuất bóng. Chỉ biết là khi trường học cho nghỉ tết là tôi leo xe đò về Cần Thơ. Rồi trong khi tôi ngồi trên bộ ván uống nước trà đường, thì ngoại cùng các dì, mợ xách rổ, dao ra vườn sau đào củ lùn. Rồi chừng lát sau, từng chùm củ vàng lúc lỉu, như chùm dâu da vàng be bé đã nằm chờ rửa rồi bỏ vào nồi luộc ở ngoài sàn nước.

Tới bây giờ, người miền Tây vẫn truyền cho nhau "bí kíp" để có một nồi củ Lùn luộc ngon ngọt. Đó là sau khi cắt rể rồi rửa sạch, để ráo. Củ lùn được cho vào nồi cùng với lá dứa xanh và một ít muối bọt. Như thế khi ăn sẽ có vị đậm đà.

Với củ lùn xưa, do mọc hoang nên phần thịt xốp và cứng, không có nhiều tinh bột như củ lùn trồng sau nầy, nên ngoại tôi hay đổ nhiều nước và để lửa to. Rồi khi nước sôi lâu và đều, ngọai dùng cây trâm giắt tóc xâm thử xem củ đã chín chưa, nếu đã chín thì đổ ra rổ. Lúc đó, mùi củ Lùn hòa lẫn trong hương lá dứa bay thơm bát ngát. Chờ nguội một chút là tha hồ thưởng thức một món ăn chơi vừa mát vừa giòn.

Rồi nếu như còn nhiều nữa, các dì tôi sẽ gọt vỏ ngoài, lấy phần lõi củ trắng tinh bên trong, mang đi nấu với đậu xanh, đường cát. Rồi sau bữa trưa hay tối, tôi lại có thể ăn thêm món chè củ lùn. Cho đến bây giờ, cái cảm giác cầm một chén chè nóng ấm trên tay, dùng muỗng hớt từng miếng củ lùn xắt hột lựu trộn lẫn đậu xanh mềm, rồi cho vào miệng nhai thật chậm, để nghe răng lưỡi tận hưởng vị ngọt của đường, vị bùi của đậu xanh, và vị giòn sừn sựt của củ Lùn..

Củ lùn ăn mát, đẹp da. Tôi còn nhớ ngoại tôi nói như vậy. Mà quả thật, vào thời đó, từ ngoại tôi, đến các dì trong nhà, các chị lối xóm chung quanh. Da người nào cũng mịn màng tươi mát. Còn tính tình thì vui vẽ, mau mắn..Có thể do ăn hoài một thứ trị nóng nhiệt trong người là củ lùn chăng?.

Củ lùn hiện tại:

Cần Thơ vẫn còn là xứ chính của củ Lùn. Đi xe máy về miền Tây qua cung đường Đồng Tháp, Vĩnh Long, Cần Thơ.. Hai bên đường( nhất là nơi có các khu du lịch sinh thái) sẽ bắt gặp những xe đẩy hay sạp nhỏ bán củ Lùn. Cũng có khi bán chung với củ ấu, củ năng..Luộc sẵn hay để sống đều có. Càng gần về đến Cần Thơ thì bày bán càng nhiều. Củ lùn Cần Thơ là giống xưa. Ăn giòn và ít bột hơn củ Lùn giống mới( khoai lùn Thái) của vùng Tịnh Biên, An Giang.

Còn câu hỏi vì sao tháng chạp là mùa rộ của củ Lùn. Tôi chon câu giải thích của mợ tám- một người lớn tuổi nhất trong họ, còn sống ở quê, thì: Đó là mùa lúa màu gì cũng xong hết. Mọi người quay sang dọn nhà dọn vườn đón Tết. Mà dọn thì phải tém dẹp cây cỏ. Nên mấy bụi củ Lùn cũng bị nhổ dọn. Một công hai việc, vừa sạch vườn. Vừa có nồi củ ăn chơi, nấu chè. Mùa mưa củ Lùn tốt lá, mùa nắng củ lùn teo lại nhiều xơ. Nên cái mùa củ Lùn ngon nhất chính là mùa mưa vừa hết, đất vừa khô ráo. Củ lùn ngậm chất bổ từ thiên thời, địa lợi nên chùm củ cứ mập ú lại ngọt nước..

Củ lùn dễ trồng lắm. Cô bé sinh viên vùng Phong Điền khoe lên mạng những bụi củ Lùn mà cô vừa thu hoạch trong .. chậu. Như nghệ, gừng và những loài rau củ tươi sạch khác. Chỉ cần nước vừa đủ và đất tơi xốp. Cô cũng hy vọng những người trồng hoa kiểng sẽ tính tới việc đưa cây củ Lùn với bộ rể độc đáo và...ăn được nầy vào các loại cây cảnh chưng Tết..

Ở thành phố, muốn ăn củ Lùn mùa nầy chắc không khó. Vì giao thương bây giờ nhanh và phong phú. Tôi vẫn thấy ngay đầu chợ đường Nguyễn Sơn quận Tân Phú có một chổ bày bán nồi củ lùn luộc.Bên cạnh củ năng, đậu phọng nấu, khoai lang, khoai mì hấp nước dừa..

Tra trên mạng: Củ lùn (còn có tên gọi là năn tàu), tên khoa học là Calathea allovia. Cây mọc thành bụi cao khoảng 1 mét, lá màu xanh (giống như lá nghệ) dài khoảng 20 - 30 cm, cuống lá đứng thành bẹ bao phủ thân.

Củ lùn hình tròn, cuống dài kết thành từng chùm, vỏ mỏng màu vàng nhạt, tua tủa những rễ phụ. Ruột củ lùn màu trắng trong, phần nhân màu trắng đục chứa nhiều tinh bột. Củ lùn cũng có thể mài thành bột, nhưng giá trị kinh tế không cao, làm lại mắc công nên ít ai muốn làm, chỉ dành luộc ăn chơi là chính.

Huỳnh Minh Bích Nga

(Trích từ Ptgdtdusa )
Ảnh trên mạngTrích từ Ptgdtdusa )

Ảnh trên mạng

Tháng chạp âm, đang vào mùa củ Lùn , loại củ mà phụ nữ phương Nam thích nhất trong tất cả các giống cây có củ.