Tôi tìm đọc phần “Biên Niên Sử” (Les Annales historiques) trong quyển sách “Lịch Sử Báo Chí Việt Nam” ấn hành vào năm 1973 và được biên soạn bởi ông Huỳnh Văn Tòng, Tiến sĩ Báo chí Sorbonne - Paris, Giáo sư Báo chí Viện Đại Học Vạn Hạnh và Đà Lạt, mà trong đó ông có đề cập đến trách nhiệm người viết sử như sau:

 

“Dưới các triều vua thường lập ra giám sử biên chuyên ghi chép các sử liệu. Ở Việt Nam , vào các thời kỳ tự chủ, các vua chúa thường đặt ra các vị quan chuyên viết sử và ghi chép tất cả những biến cố quan trọng xảy ra trong nước.

 

Một quan đại thần là Lê Quí Đôn, đã xác nhận điểm này như sau: “Một phương pháp hay để viết sử là các biến cố phải được ghi chép một cách đúng đắn và khách quan để cho độc giả có thể hiểu những biến cố ấy như là chính họ trông thấy.” (ngưng trích)

 

Còn trong cuốn “Để Trở Thành Nhà Văn” do nhà sách Khai Trí xuất bản năm 1968, trong phần nói về một số nguyên tắc có thể viết được một bài phê bình đứng đắn, tác giả Nguyễn Duy Cần phân tích:

 

“Bài phê bình đứng đắn, xứng đáng với danh từ tốt đẹp của nó, trước hết, phải có một giọng tao nhã, dễ thương và hoạt bát. Lễ độ là tinh túy của văn minh, dù ở bất cứ trường hợp nào. Nhất là văn chương, theo cái nghĩa của danh từ, thì trước hết phải là thanh lịch. Lời mà thô lỗ, cộc cằn, mất dạy không còn phải là văn chương nữa. Joubert nói: “Một ít hiền lành nhã nhặn cũng phải có, dù là trong bài phê bình công kích; nếu tuyệt nhiên thiếu nó, thì không còn phải là văn chương nữa (…) Ở đâu không có sự thanh nhã gì cả, là không có văn chương (…) Không phải muốn chửi mắng là chửi mắng, muốn bôi lọ là bôi lọ, muốn xuyên tạc là xuyên tạc, muốn vu cáo là vu cáo cho hả cái lòng oán ghét ganh tị của mình.” (ngưng trích)

 

Đọc cuốn “Cuộc đời viết văn làm báo TAM LANG - TÔI KÉO XE” của Thế Phong nói về nhà báo Vũ Đình Chí bút hiệu Tam Lang sinh năm 1900, bước vào làng báo từ thuở báo giới Việt Nam còn phôi thai, bước đi chập chững. Nhà báo Tam Lang thuyết trình với sinh viên Văn Khoa về đề  tài “Cuộc Đời Viết Văn Làm Báo” vào năm 1971, mà lúc đó ông tuy đã 71 tuổi mà có tới 50 tuổi nghề làm văn, viết báo, có một đoạn như sau:

 

“Tuy nhiên, định giá trị của một người làm báo, nhất là nhật báo, người ta không thể chỉ căn cứ vào học lực của người ấy, mà căn cứ vào lương tâm nghề nghiệp (conscience professionnelle) mới là điều tối cần.

 

Có học mà viết báo, nói dỡ thành hay, hay thành dỡ, đen ra trắng, trắng ra đen, thì vẫn đáng khinh không bằng người thất học mà vẫn đáng kính, đáng trọng vì biết kính trọng sự thật, khi cầm bút viết cho công lợi công ích. (…)

 

Hầu hết người làm văn, viết báo dù là báo thông tin, báo nghị luận, hay báo trào phúng; đều ôm ấp một hoài bão, một lý tưởng: cải tạo xã hội với một cuộc cách mạng bằng giấy bút, đả phá mọi áp bức, bất công. (…)

 

Văn hào Victor Hugo, một nhà văn, nhà báo trứ danh của Pháp, đã từng tham dự cuộc cách mạng khắc diệt bạo quyền, bằng những bài báo hiệu triệu toàn dân vùng lên, đã từng viết: On ne peut faire la Révolution avec une mauvaise littérature. (Người ta không thể làm một cuộc cách mạng với thứ văn chương bá láp)

 

Nghề báo, do tinh thần cầu tiến của người viết đã được nâng cao từ địa vị thấp kém: nhặt tin chó chết lên địa vị cao cấp, đệ tứ quyền. (…)

 

Người làm báo, muốn đạt được thiên chức của mình, trước hết phải biết nói sự thật, dám nói sự thật để thực hiện cái quyền thứ tư mà dân chúng đã trao cho và tín nhiệm.

 

Họ chỉ đáng quý, đáng trọng khi phụng sự được sự thật trong tinh thần tự do, bác ái, công bằng

 

Ngược lại, họ sẽ thành bẩn thỉu, tai hại nếu họ chỉ gieo rắc những sai lầm, những xuyên tạc do đó, gây ra trong xã hội sự rối loạn, hoang mang, tờ báo nếu người làm báo biết sử dụng nó đúng mức, thì đó là một lợi khí cải tạo xã hội có sức mạnh vạn năng.

 

Người không biết dùng nó phải đường, thì đó là con dao nhọn đâm ngay chính mình trước nhất.” (ngưng trích)

 

Phần trên là ý kiến của các sử gia, nhà báo Việt Nam , còn các nhà báo Mỹ thì quan niệm ra sao? 

Trong quyển sách gối đầu giường của nhà báo là “The Professional Journalist” tức Ký Giả Chuyên Nghiệp do ông John Hohenberg, Giáo sư Báo chí học tại Viện Đại Học Columbia viết, trong chương 4, phần “Sử Dụng Ngôn Ngữ”, ông viết mở đầu như sau:

 

“Không thể cẩu thả trong việc sử dụng ngôn ngữ ở các ngành truyền thông được. Ngôn ngữ ở đây phải chuyển được tin tức, ý kiến và tư tưởng tới quần chúng càng hữu hiệu càng tốt. Cũng không hạ giá văn phạm. Trình độ văn phạm của báo chí ít ra cũng phải cao bằng trình độ của những độc giả hoặc khán thính giả có học thức, nếu không báo chí mất ngay sự kính trọng của quần chúng.” (ngưng trích)

 

Và trong đề tài “Tiêu Chuẩn Nghề Nghiệp hay Những Giáo Điều Của Làng Báo” thì Hiệp Hội các Chủ Bút Nhật Báo Hoa Kỳ (American Society of Newspaper Editors) đã đưa ra như sau:

 

“Nhiệm vụ đầu tiên của báo chí là truyền đạt tin tức cho nhân loại về những cái gì mà con người làm, cảm thấy và nghĩ đến. Do đó, báo chí đòi hỏi những người hành nghề (practitioners) phải có một trình độ hiểu biết, kiến văn và kinh nghiệm sâu rộng nhất cũng như những khả năng do thiên phú hoặc do huấn luyện về quan sát và suy luận. Thêm vào tư cách là một biên niên ký, báo chí có những nghĩa vụ (obligations) không thể tách rời được là giáo huấn và dẫn giải.

 

Muốn làm tròn nhiệm vụ, phải có một số tiêu chuẩn hành nghề và đó cũng là những ước nguyện của báo chí Hoa Kỳ. Những giáo điều (canons) đó đã được đặt ra như sau:

 

I

 

Trách nhiệm. Quyền của một tờ báo để lôi cuốn và duy trì độc giả không thể bị hạn chế vì bất cứ lý do nào ngoài lý do phúc lợi công cộng. Việc sử dụng một tờ báo để gây sự chú ý của công chúng cũng phải dùng để định rõ ý thức trách nhiệm mà mỗi nhân viên trong tòa soạn đều phải chia xẻ gánh vác. Một ký giả dùng quyền lực của mình cho lợi riêng hoặc nói một cách khác cho mục tiêu thấp hèn thì không xứng đáng với một kỳ vọng cao cả nào.

 

 

II

 

Tự do báo chí. Tự do báo chí được coi như là một quyền sống còn của nhân loại. Đó là quyền không thể chối cãi được về việc thảo luận bất cứ cái gì không bị luật pháp cấm chỉ minh bạch, kể cả sự thận trọng của bất cứ điều lệ hạn chế nào.

 

III

 

Độc lập. Không bị gò bó bởi bất cứ sự ràng buộc  nào trừ lòng trung thành với lợi ích công cộng là điều thiết yếu.

 

1) Ủng hộ bất cứ quyền lợi riêng tư nào ngược lại với phúc lợi chung dù với bất cứ lý do nào đều không tương hợp với nền báo chí liêm chính. Những cái gọi là truyền đạt tin tức từ các nguồn tin riêng tư không được phổ biến nếu không công bố nguồn tin hoặc không chứng minh được là có giá trị của tin tức, cả về hình thức lẫn nội dung.

 

2) Óc bè phái, trong bài bình luận xa rời sự thật một cách rõ ràng, làm tổn thương cho tinh thần cao cả của nền báo chí Hoa Kỳ; trong tin tức, nó làm hại cho  nguyên tắc căn bản của nghề nghiệp.

 

IV

 

Thành thật, sự thật, chính xác. Giữ tín nhiệm với độc giả là nền tảng của tất cả các ngành báo chí xứng đáng với danh nghĩa đó.

 

1) Qua mọi khía cạnh của sự tín nhiệm, một tờ báo bắt buộc phải nói lên sự thật. Nó không thể nào được tha thứ vì thiếu sự đầy đủ hoặc thiếu chính xác trong phạm vi kiểm soát của nó, hoặc thất bại trong việc thực thi những đức tính đó.

 

2) Những đề mục (tít) phải được hoàn toàn bảo đảm bởi nội dung của những bài báo mà chúng chế ngự.

 

Vô tư. Cách thức làm việc chắc chắn cho thấy có sự phân biệt rõ ràng giữa tường thuật tin tức và bày tỏ ý kiến. Tường thuật tin tức phải không bị gò bó bởi ý kiến hoặc bất cứ sự thiên lệch nào.

 

Qui tắc này không nên đem áp dụng cho cái gọi là bài đặc biệt chỉ dùng để biện minh hoặc có chữ ký cho phép có những kết luận hoặc dẫn giải của người viết.

 

Công bình. Một tờ báo không được đăng những lời buộc tội không chính thức làm hại danh giá và đạo đức mà không cho bị cáo có cơ hội bào chữa; cách thức làm việc đứng đắn đòi hỏi phải cho có cơ hội như vậy trong tất cả trường hợp tố cáo nghiêm trọng ngoài những biên bản của tư pháp.

 

1) Một tờ báo không được xâm phạm những quyền riêng tư hoặc những cảm nghĩ (của con người) nếu không chắc chắn trong việc phân biệt quyền của công chúng với sự hiếu kỳ của công chúng.

 

2) Đặc quyền cũng như bổn phận của một tờ báo là phải sửa chữa ngay và đầy đủ những lỗi lầm về sự kiện và ý kiến của báo đó bất cứ phát xuất từ đâu.

 

Đứng đắn. Một tờ báo không thể tránh khỏi tội thiếu thành thật nếu trong khi đề cao tinh thần nghề nghiệp lại đi cung cấp những yếu tố có tính cách kích thích để làm căn bản cho cách thức cư xử như đã thấy những chi tiết về tội ác và tật xấu; phổ biến những điều như vậy rõ ràng không có gì cho ích lợi chung. Vì thiếu uy quyền để bắt buộc thi hành những giáo điều của mình, báo chí có đại diện ở đây chỉ có thể bày tỏ hy vọng rằng sự phó mặc cố ý cho những bản năng xấu xa sẽ bị công chúng không tán thành hoặc bị đồng nghiệp kết án…” (ngưng trích)

 

Đề cập về vấn đề người làm báo viết quá trớn sẽ bị mang tội “phỉ báng”, sách viết:

 

 “Theo định nghĩa của Tiểu Bang New York về phỉ báng (Khoản 1340, Hình Luật Tiểu Bang N.Y.) là một trong những định nghĩa rộng rãi nhất và hữu dụng nhất ở Hoa Kỳ:

 

“Một xuất bản phẩm có ác ý được viết ra, in ra, bằng hình ảnh, hình khắc, dấu hiệu hoặc cái gì khác hơn là lời nói, làm cho một người còn sống hoặc vong linh của một người quá cố bị ghét bỏ, khinh miệt, chê cười, ô nhục, hoặc xuất bản phẩm đó gây ra hoặc có ý làm cho bất cứ người nào bị xa lánh hoặc ghét bỏ, hoặc nữa có khuynh hướng mạ lỵ người nào, đoàn thể nào hiệp hội nào, trong công việc hoặc trong chức vụ của người ấy, của đoàn thể ấy và hiệp hội ấy, là phỉ báng…” (ngưng trích)

 

Những nguyên tắc và tiêu chuẩn mà Hiệp Hội Chủ Bút Nhật Báo Hoa Kỳ nêu ở trên, được coi như là kim chỉ nam cho nghề báo. 

 

Trong thời kỳ thông tin đại chúng bùng nổ này, internet đến tận mọi nhà, công chúng có đủ phương tiện để nắm bắt mọi tin tức một cách mau chóng, cập nhật và đầy đủ. Người Việt đang sống tại hải ngoại, đặc biệt tại Mỹ bây giờ dân trí rất cao, nên họ đủ sáng suốt để tự nhận định và đưa ra quan điểm về một sự kiện hay tin tức nào, chứ không phải sống trong một chế độ cộng sản độc tài mà tin tức bị bưng bít, một chiều như ở Việt Nam.

 

Bổn phận của truyền thông, báo chí là thông tin, chứ không phải để đóng vai trò tuyên truyền hay áp đặt quan điểm của mình lên trên độc giả được, truyền thông báo chí cần phải tường thuật sự thật.  John Heywood có nói: “Một người có thể dắt một con ngựa đến nơi có nước nhưng không bắt con ngựa ấy uống nước được, khi nó không muốn.”

Ngô Kỷ